Periodyzacja prasy

Ewa Dzięgiel

Periodyzacja prasy polskojęzycznej na Ukrainie sowieckiej w latach 20. i 30. XX wieku

 

Spis treści:
1. Lata 1918–21/22
2. Lata 1922–29
3. Lata 1930–39

1. Lata 1918–21/22

Jedynym okresem, kiedy na Ukrainie po 1917 r. publikowano prasę w języku polskim reprezentującą niekomunistyczne opcje polityczne, jest etap walk zbrojnych i nieustabilizowanej jeszcze władzy sowieckiej, trwający do roku 1920. Najbardziej znaczący tytuł wydawany w języku polskim w Kijowie od 1906 r. – „Dziennik Kijowski” (roczniki 1915–17 są dostępne w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej) został zamknięty w 1919 r., a jego bazę poligraficzną wykorzystał utworzony po zajęciu Kijowa przez Armię Czerwoną „Komunista Polski”. Periodyk ten po zmianie tytułu na „Głos Komunisty” był najważniejszym na Ukrainie pismem polskojęzycznym do roku 1922. Niekomunistyczne periodyki „Głos Podola”, „Lud Podolski”, „Ziemia Podolska” wydawano jeszcze w 1920 r. w odległym od Kijowa Kamieńcu Podolskim (Skydan 2010, tam dalsza bibliografia). Było to możliwe, ponieważ od listopada 1919 r. do lipca 1920 r. miasto pozostawało pod polską administracją.

Prasa wydawana na Ukrainie sowieckiej, podobnie jak w innych republikach sowieckich, miała charakter polityczny, podporządkowany centralnej władzy. Szczególnie intensywną pracę propagandową poprzez publikację gazet w języku polskim prowadzono w dwóch okresach.  Jeden związany był z ustalaniem władzy na Ukrainie, to jest z wojną przeciwko wojskom ukraińskim Symona Petlury i rosyjskim antykomunistycznym „białym” wojskom gen. Antona Denikina oraz z wojną polsko-bolszewicką (polsko-rosyjską) z lat 1919–1921, drugi – z rozpoczętą od 1929 r. walką o powszechną kolektywizację rolnictwa. Oba te okresy zaznaczyły się wydawaniem na Ukrainie kilkunastu tytułów gazet polskojęzycznych.

Najdłużej publikowana gazeta okresu wojennego – „Głos Komunisty” – ukazała się w Kijowie w marcu 1919 r. Poprzednikiem tytułu był „Komunista Polski” wydawany w lutym–marcu 1919 r., tuż po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną. Zadanie agitacji wojennej miało w tym czasie pierwszorzędne znaczenie, wydawano więc w kulminacyjnych miesiącach wojny polsko-bolszewickiej w Kijowie jeszcze jeden tytuł polskojęzyczny – „Żołnierz Polski”, od lipca 1920 r. pod zmienionym tytułem „Żołnierz Rewolucji”, jako pismo frontowe Armii Czerwonej. Pismo to było kolportowane przez aparat polityczny Armii Czerwonej po drugiej stronie frontu, w ramach agitacji wśród żołnierzy polskiej armii walczącej przeciwko bolszewikom. Publikacja pism frontowych stanowiła w tym czasie zadanie priorytetowe, Armia Czerwona była więc uprzywilejowanym wydawcą. Do „Głosu Komunisty” opracowano dodatki: w 1919 r. „Głos Armii Czerwonej” (5 numerów), a w czerwcu–lipcu 1920 r. „Biuletyn »Głosu Komunisty«” w formie plakatu (18 numerów). „Głos Komunisty” w marcu 1922 r. został przekształcony z dziennika w tygodnik, ostatni numer ukazał się w maju 1922 r.

Tytuły komunistyczne z okresu wojennego wydawane były na ogół krótko; najdłużej, w latach 1919–1922, publikowano wspomniany „Głos Komunisty”. Największa aktywność wydawnicza wiązała się z agitacją w czasie wojny polsko-bolszewickiej (lata 1919–20). Ciekawostkę stanowi tytuł „Wiadomości Komisarjatu” publikowany w 1918 r., prawdopodobnie ukazał się tylko 1 numer (Daszkiewicz 1966, 88). Miał to być organ efemerycznej republiki sowieckiej pod nazwą Doniecko-Krzyworoska Republika Sowiecka (ros. Донецко-Криворожская советская республика, ukr. Донецько-Криворізька Радянська Республіка) ze stolicą w Charkowie (luty–marzec 1918 r.). W 1919 r. wydawany był jako organ KPRP (Komunistycznej Partii Robotniczej Polski) tytuł „Komuna” (Odessa), ponadto „Sztandar Komunizmu” (Charków/Kijów). Publikowana w 1920 r. gazeta „Na Barykady” (Charków) była pismem żołnierskim, związanym z Rewolucyjnym Czerwonym Pułkiem Warszawskim (inaczej: Czerwony Pułk Rewolucyjnej Warszawy; ros. Революционный Красный Варшавский Полк), sformowanym w 1918 r. jako zalążek polskiej formacji w Armii Czerwonej. W 1920 r. utworzono ponadto tygodnik „Przegląd Komunistyczny” (Charków/Kijów), odróżniający się od pism frontowych. W 1921 r. pozostał tylko kijowski tytuł „Głos Komunisty” oraz charkowski „Na Barykady”, przekształcony w „Komunistę”. Do młodzieży skierowany był dwutygodnik „Młody Towarzysz”, którego 1. numer ukazał się w Kijowie w 1921 r.

Wśród redaktorów i autorów tytułów z tego okresu można znaleźć znane nazwiska polskich działaczy komunistycznych, urodzonych i wykształconych w Polsce, jak publicysta Julian Leszczyński-Leński, ponadto Feliks Kon, Henryk Politur, Bolesław Skarbek-Szacki.

Gazety publikowane w latach 1918–22 wyróżniała nie tyle liczba tytułów wydawanych jednocześnie, ponieważ większość drukowano krótko (liczyły poniżej 30 numerów, a przeważnie kilka – kilkanaście numerów), ale bardzo wysokie nakłady kilku z nich – pism frontowych. Nakłady kilku polskojęzycznych gazet frontowych były rekordowe, osiągając maksymalne wysokości w lecie 1920 r. Nigdy w następnych dekadach do II wojny światowej prasa polskojęzyczna na Ukrainie nie przekroczyła tego poziomu. Maksymalny jednorazowy nakład „Głosu Komunisty” wynosił w  1920 r. 15 tys. egzemplarzy (Ślisz 1958, 105; Daszkiewicz 1966, 93), „Żołnierza Polskiego” – 20 tys. (Daszkiewicz 1966, 93). O nakładzie „Żołnierza Rewolucji” można wnioskować na podstawie podanego w „Przeglądzie Komunistycznym” (1920/3, s. 7)  zestawienia – 3 opublikowane w sierpniu numery (nry 2–4) miały łączny nakład niemal 90 tys., jednorazowy nakład dochodzić mógł więc do 30 tys. egzemplarzy. Informacje o wydawnictwach polskojęzycznych, w tym nakłady prasy i innych materiałów propagandowych, jak broszury, odezwy, plakaty, pocztówki agitacyjne, w sierpniu 1920 r. podano właśnie we wspomnianym „Przeglądzie Komunistycznym” (1920/3, s. 7). Informuje się w nim o wydaniu w tym miesiącu łącznie ponad 173 tys. egz. „Głosu Komunisty”, niemal 90 tys. egz. „Żołnierza Rewolucji”, ponad 127 tys. egz. broszur i niemal 272 tys. egz. odezw i pocztówek agitacyjnych. Autor podaje też planowane nakłady wydawnictw, ale prawdopodobnie nie zostały zrealizowane. Zawiadamia również, że zorganizowano dział artystyczny, w druku jest kilka plakatów. Przykładem takiego plakatu wydanego w Kijowie w 1920 r. w nakładzie 10 tys. egz. jest ilustracja przedstawiająca czerwonego chłopa i robotnika zabijających polskiego białego orła. Rysunkowi towarzyszy tekst w języku polskim.

Działania propagandy sowieckiej w czasie wojny polsko-bolszewickiej były bardzo intensywne, reagowała na nie strona polska, dochodziło więc do swoistej „wojny plakatowej” (Leinwand 1992, 1993). Plakaty spełniały istotną rolę w propagandzie wizualnej, tym bardziej, że znaczną część odbiorców na terenie Ukrainy stanowili analfabeci.

W lipcu 1920 r. utworzono Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (Polrewkom, ros. Польревком) pod przewodnictwem Juliana Marchlewskiego i Feliksa Dzierżyńskiego. Był to rodzaj rządu marionetkowego dla planowanej Polskiej Republiki Rad. Wśród członków Polrewkomu był m.in. współpracujący z omawianymi tytułami prasowymi Feliks Kon. Część działaczy Polrewkomu (Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Feliks Kon) podróżowała specjalnym pociągiem tuż za nacierającymi na stolicę Polski wojskami sowieckimi, przygotowując się do objęcia władzy.

Propaganda sowiecka w 1920 r. kładła nacisk m.in. na perspektywę utworzenia po zajęciu Warszawy przez Armię Czerwoną Polskiej Republiki Rad. Pojawiła się wizja „czerwonej” Warszawy w kontekście czerwonego terroru (z pozytywną konotacją) jako siedziby Naczelnego Trybunału Rewolucyjnego Polskiej Republiki Sowieckiej („Biuletyn »Głosu Komunisty«” 1920/2). W „Przeglądzie Komunistycznym” z września 1920 r. (już po przegranej przez bolszewików Bitwie Warszawskiej) Jan Wojtyga pisał o działalności Polrewkomu, zamykając artykuł zdaniem „Gdy fala rewolucji proletarjackiej wzbierze w Polsce, wówczas popłynie ona torami, wytkniętemi już przez Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski” (1920/3, s. 4).

W wyniku zwycięstwa polskiego w Bitwie Warszawskiej (13–25 sierpnia 1920 r.) i kontrofensywy wojsk polskich Armia Czerwona została odparta. W październiku 1920 r. zawarto w Rydze zawieszenie broni, a w marcu 1921 r. traktat pokojowy ustalający przebieg granic.

 

Tab. 1. Wykaz tytułów z lat 1918–22 ze schematyczną chronologią

Źródło: opracowanie własne; Daszkiewicz 1966.

2. Lata 1922–29

W 1922 r. zaczął się ukazywać najpopularniejszy i najdłużej wydawany na Ukrainie tytuł „Sierp” (1922–35). Było to naczelne pismo polskojęzyczne na Ukrainie, organ Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Wydawane było na szczeblu republikańskim, na ogół w Kijowie, z wyjątkiem lat 1930–33, gdy redakcja została przeniesiona do Charkowa. W latach 1922–28 „Sierp” ukazywał się jako tygodnik, następnie dwa razy w tygodniu i częściej. Pismo pełniło istotną rolę propagandową i organizacyjną w stosunku do mniejszości polskiej na Ukrainie. Swój profil – pisma skierowanego do ludności wiejskiej – „Sierp” potwierdzał, zamieszczając od początkowych numerów do 1929 r. poradnictwo rolnicze w wyodrębnionych działach: Gospodarka rolna czy Poradnik gospodarczy. Główną zawartość pisma stanowiły jednak teksty informacyjno-propagandowe, realizujące aktualne zadania stawiane przez władze. „Sierp” nadzorował też sieć korespondentów, którzy pełnili szczególną w systemie sowieckim rolę aktywistów komunistycznych w terenie i denuncjatorów. Doniesienia nadsyłane przez nich do gazety odgrywały istotną rolę w kontrolowaniu ludności (zob. Kontekst polityczny).

Z tytułem związani byli znani działacze komunistyczni i literaci, jak Konstanty Wiszniewski, Henryk Politur, Jan Teodor, Bolesław Skarbek-Szacki. Część redaktorów została aresztowana w okresie czystek stalinowskich w latach 30. i straciła życie. Na przykładzie tego tytułu można prześledzić zmienne losy zarówno polskich dziennikarzy, literatów i działaczy komunistycznych, jak i polskich periodyków. W czasie 13 lat funkcjonowania zmieniał się zespół redakcyjny oraz formuła pisma. Przekształcenia związane były ze zmianami kursu polityki sowieckiej, w tym polityki wobec mniejszości narodowych.

Potrzeby propagandy komunistycznej wśród dzieci i młodzieży miały realizować tytuły wydawane na szczeblu republikańskim w Kijowie i Charkowie. W 1924 r. utworzono adresowany do najmłodszych miesięcznik „Młody Towarzysz”, bardziej znany pod zmienionym po kilku numerach tytułem „Sztandar Pioniera” (1924–25), natomiast w latach 1929–1935 wydawane było pismo „Bądź Gotów!”. Zadania wychowawcze obejmowały też oderwanie młodych Polaków od tradycji kultury polskiej, kształtowanie sowieckiego Polaka identyfikującego się z ZSRS. W „Sztandarze Pioniera”, nawiązując do patriotycznego wiersza Władysława Bełzy z incipitem Kto ty jesteś? Polak mały, zamieszczono utwór, którego początkowe wersy brzmią: „Kto ty jesteś? Pionier mały! / Aż się wścieka burżuj biały, / Gdy mnie ujrzy, bowiem czuje, / Iż ja zgubę mu gotuję. Utwór kończy się groźbą: Gińcie więc burżuje biali!” (1925/8, s. 3–4).

Do młodzieży kierowano utworzony w 1925 r. w Kijowie „Głos Młodzieży” – organ młodzieżowej organizacji komunistycznej (komsomołu). Był to obok „Sierpa” najbardziej znany tytuł polskojęzyczny, wydawany przez ponad dekadę (1925–1935). „Głos Młodzieży” skupił środowisko literackie „młodych” twórców polskiego pochodzenia, którzy zaczęli publikować swoje utwory w wydzielonej „Stroniczce Literackiej” ukazującej się w latach 1927–29 (m.in. Władysław Grabowski, Paweł Świszcz, Kazimierz Śliwiński). Krystyna Sierocka (1968, 210 passim) charakteryzuje twórczość tej grupy w zestawieniu z działalnością literacką „starych” literatów. Zasadniczy wpływ na postawy artystyczne „młodych” miał ich rodowód. W odróżnieniu od literatów starszego pokolenia (emigracyjnego, wychowanego w tradycji kultury polskiej), „młodzi” byli wychowankami sowieckich szkół, organizacji komsomolskich i partyjnych. Swój program artystyczny przedstawili we wstępie do tomiku poetyckiego wydanego w 1927 r. nakładem „Głosu Młodzieży”. O najważniejszych założeniach tak pisali: „Skry — to nie popis autorski, to nie bezduszna szermierka okrągłymi zwrotami, wykwintem formy i stylu. Wszystkie zawarte w zbiorku wiersze odzwierciedlają życie społeczne, ich autorzy starają się przede wszystkim służyć sprawie rewolucji. Spostrzegamy tam z wielką szczerością i entuzjazmem oddane nastroje młodzieży polskiej, zmiany, jakie w jej życiu zachodzą. Przebija w nich częstokroć głębokie zrozumienie i odczucie nowego życia, czy to w fabryce, czy w polu u pługa, czy to w koszarach czerwonoarmistów. I co najważniejsze, »nasi najmłodsi« — bacznie śledzą za biegiem wypadków politycznych i żywo na nie w swych wierszach reagują” (Skry. Zbiorek poezji, Kijów 1927, s. VI–VII, za: Sierocka 1968, 249). Poezja „młodych”, zwłaszcza w początkach, publikowana również na łamach „Głosu Młodzieży”, nie przedstawiała wysokiego poziomu artystycznego (Sierocka 1968, 251–2). Z kolei najbardziej znani literaci starszego pokolenia (emigracyjnego), jak Bruno Jasieński, Stanisław Ryszard Stande, Witold Wandurski, Henryk Drzewiecki, nie przeżyli stalinowskich represji lat 30., wszyscy zostali straceni.

Pomocą dydaktyczną i polityczną dla nauczycieli, zwłaszcza w nauczaniu dorosłych (w liknepach), było czasopismo „Do Światła” (z podtytułem: „Gazeta dla małopiśmiennych”), którego sześć numerów ukazało się w latach 1927–28.

 

Tab. 2. Wykaz tytułów założonych w latach 1922–29 ze schematyczną chronologią

Źródło: opracowanie własne; Daszkiewicz 1966.

Od połowy lat 20. rozwija się jeszcze jeden sposób działalności prasowej, to jest organizuje się gazetki ścienne. Są to teksty pisane ręcznie lub na maszynie, przygotowywane w jednym egzemplarzu, wywieszane w zakładach pracy, siedzibach organizacji, klubów, szkół, często w tzw. czerwonych kącikach (kącikach leninowskich). Akcja tworzenia gazetek ściennych oraz gazet fabrycznych, zakładowych, uczelnianych (ros. многотиражки) służyła aktywizacji grup pracowników do współzawodnictwa socjalistycznego i bieżącej kontroli wyników pracy (Lenoe 2004, 146; Nérard 2008, 50).

Centralne gazety polskojęzyczne usilnie propagowały tworzenie gazet ściennych. „Sierp” zorganizował w 1925 r. konkurs i wystawę najlepszych gazet ściennych. Spośród nadesłanych 67 gazet nagrodzono 3 opracowane przez dorosłych oraz 3 pioniersko-szkolne (1925/29, s. 3). Podsumowano mankamenty tekstów gazet ściennych – w tym „nadmierność artykułów politycznych” oraz „nieprzystępny język”. Zamieszczono też instrukcję, jak należy wydawać gazetę ścienną, opisując szczegółowo aspekty techniczne (rozmiar, układ, kaligrafia), treść (istotne są fakty i wnioski, bez ogólnikowych frazesów) i styl (atrakcyjne tytuły, czytelne hasła propagandowe, zrozumiały język). Późniejsze teksty w różnych tytułach często krytykują słaby poziom gazetek ściennych (np. „Bolszewicka Zmiana” 1933/13, s. 2). 

Nagłaśnianie akcji zakładania gazetek ściennych w języku polskim dało początkowo skromne rezultaty – w 1928 r. w rejonie marchlewskim, czyli w centrum Polrajonu, funkcjonowało 14 gazet ściennych, w tym głównie szkolne – 9, poza tym 3 robotnicze (w fabrykach) oraz 2 chłopskie („Sierp” 1928/4, s. 6–7).

Zbliżone do gazetek ściennych i gazet zakładowych były gazety polowe (polówki). Redakcjom polówek i korespondentom stawiano zadania gospodarcze i polityczne – inicjowania „współzawodnictwa socjalistycznego i szturmowości pomiędzy brygadami i poszczególnymi kolektywnikami” oraz wzmagania „czujności klasowej” i demaskowania „niedobitków wrogów klasowych” („Kolektywista Emelczyńszczyzny” 1935/73, s. 4).

 

3. Lata 1930–39

Na początku lat 30. wzmożono wysiłek propagandowy wśród polskiej ludności wiejskiej, tworząc kilkanaście lokalnych gazet i liczne polskojęzyczne dodatki do tytułów ukraińskich. Miało to związek z rozpoczęciem przez Stalina w 1929 r. przymusowej kolektywizacji gospodarstw rolnych i zwalczaniem oporu chłopów. Lata 1930–35 był to drugi okres, po początkowym etapie zdobywania władzy (1918–21), który wyróżniał się zaostrzeniem propagandy i otwieraniem tak wielu tytułów polskojęzycznych. Głównym hasłem tego okresu było przyspieszanie kolektywizacji, a za wroga wewnętrznego uznano zamożniejszych chłopów nazywanych kułakami.

Gazety wydawane były jako organy rejonowych bądź miejskich komitetów Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Miały skromną objętość – na ogół 2 strony – i stały zestaw tematów. Pierwszoplanową rolę pełniły doniesienia korespondentów z terenu, skupiające się na tempie realizacji aktualnych kampanii rolnych i przemysłowych, piętnujące zakłady pracy, kołchozy i poszczególne osoby opóźniające pracę. Zamieszczane były ponadto teksty ściśle polityczne – uchwały władz centralnych i lokalnych, referaty przywódców państwowych. Tematem powtarzających się stale rubryk, typu W Polsce faszystowskiej, są informacje z Polski poświęcone przedstawieniu złej sytuacji i walki proletariatu. Polska opatrywana jest szeregiem określeń wartościujących, najczęściej – faszystowska, burżuazyjna, pańska, biała.

Zakładanie i prowadzenie gazet lokalnych powierzano działaczom komunistycznym bez przygotowania dziennikarskiego, jedynie o nielicznych z nich dostępne są informacje biograficzne (Zygmunt Tutakowski, Stanisław Maj). Język gazet odbija braki warsztatu pisarskiego autorów i redaktorów, duża część błędów wynika ze stosowania kalk z języka ukraińskiego lub rosyjskiego. Najsłabsze językowo są „Kolektywista Emelczyńszczyzny”, „Bolszewik Olewszczyzny” oraz „Sztandar Socjalizmu”. Gazety rejonowe swoją formułą nawiązują do interwencyjnych gazetek ściennych. Powielane (nakłady od 250 do 4000 egzemplarzy) i kolportowane w terenie docierają do większej liczby czytelników. Dodatkowym wzmocnieniem propagandy było drukowanie polskojęzycznych wkładek (polwkładek) lub dodatków do tytułów ukraińskojęzycznych bądź do większych tytułów polskojęzycznych. Często były to dodatki adresowane do konkretnego czytelnika, na przykład do młodzieży. Inny charakter miało pismo–podręcznik „Młodociany Szturmowiec” wydawane w Charkowie w latach 1931–32, pomyślane jako pomoc dydaktyczna dla szkół z językiem polskim.

O ile jeszcze w połowie 1933 r. Komitet Centralny Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy zatwierdził wytyczne w sprawie rozwoju polskojęzycznej prasy, w tym przekształcenia dodatków do gazet ukraińskojęzycznych w samodzielne tytuły, to już na początku 1935 r. wydał decyzję o likwidacji połowy z nich, a do października tego roku – całości (Kupczak 2001). Wszystkie tytuły lokalne utworzone na początku lat 30. zamknięto po zakończonej w 1935 r. na Ukrainie kolektywizacji, gdy wyczerpała się ich przydatność. W roku 1935 zlikwidowano poza tym w ogóle polskojęzyczne periodyki na Ukrainie, łącznie z najbardziej znanymi – „Sierpem” i „Głosem Młodzieży”.

Rok 1935 oznaczał w zasadzie koniec wydawania periodyków w języku polskim, wszystkie tytuły zostały skasowane. Utworzony w 1935 r. na miejsce najbardziej znanej gazety – „Sierpa” – dziennik „Głos Radziecki” zawierał głównie przedruki (tłumaczenia) z prasy rosyjskojęzycznej, bez treści związanych z mniejszością polską na Ukrainie.

 

Tab. 3. Wykaz tytułów z lat 1930–35 ze schematyczną chronologią

Źródło: opracowanie własne; Daszkiewicz 1966.

Literatura

• Daszkiewicz Jarosław, 1966, Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej: zarys historyczno-bibliograficzny, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, t. V, nr 2, s. 84–137.
• Leinwand Aleksandra J., 1992, Bolszewicki plakat propagandowy w okresie wojny polsko-sowieckiej 1920 r., „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 27, s. 75–87.
• Leinwand Aleksandra J., 1993, Polski plakat propagandowy w okresie wojny polsko-sowieckiej (1919–20), „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”,  t. 28, s. 57–67.
• Lenoe Matthew E., 2004, Closer to the Masses: Stalinist Culture, Social Revolution, and Soviet Newspapers, London.
• Nérard François-Xavier, 2008, 5% prawdy: donos i donosiciele w czasach stalinowskiego terroru, z fr. przeł. Janina Szymańska-Kumaniecka, Warszawa.
• Sierocka Krystyna, 1968, Polonia radziecka, 1917–1939: Z działalności kulturalnej i literackiej, Warszawa.
• Skydan Oleksandr, 2010, Prasa polska w Kamieńcu Podolskim w pierwszej połowie 1920 roku (komunikat), w: Język polski dawnych Kresów wschodnich, t. 4, red. Janusz Rieger i Dorota A. Kowalska, Warszawa, s. 183–196.
• Ślisz Andrzej, 1958, Polska prasa komunistyczna w ZSRR w latach 1917–1927. Cz. 1–2, „Kwartalnik Prasoznawczy”, nr 1/2, s. 99–107; nr 3, s. 61–73.