Katarzyna Czarnecka
Bielewicz Bronisław (Josifowicz)
Ur. w październiku 1907 r. w Szkłowie na Białorusi w rodzinie majstra zatrudnionego w fabryce papieru. W czasie I wojny światowej rodzina Bielewiczów została ewakuowana w głąb Ukrainy, do miasteczka Drabów. Tu w 1915 r. Bielewicz rozpoczął naukę w szkole parafialnej. Następnie rodzina przeniosła się na Polesie do miasteczka Miropol, gdzie ojciec znalazł pracę w swoim zawodzie. Bielewicz ukończył tu siedmioletnią szkołę powszechną (1924 r.). Jeszcze w czasie edukacji w szkole powszechnej pracował w zakładach cukrowniczych. Następnie rozpoczął naukę w leningradzkim technikum pedagogicznym, jednak po roku zrezygnował ze studiów. Pracował w fabrykach jako tokarz – w Mariampolu, Kamieńskoje, Dniepropietrowsku i in. Na początku lat 30. został wybrany na sekretarza zakładowego komitetu komsomołu i skierowany przez organ partyjny do pracy wśród mniejszości polskiej na Marchlewszczyźnie w lokalnym wydziale kultury i propagandy. W 1931 r. rozpoczęła się również jego praca dziennikarska i redakcyjna. Na początku był instruktorem terenowym działu wiejskiego gazety „Głos Młodzieży”, następnie kierował w niej działem komsomolskim. W kolejnych latach piastował stanowisko zastępcy redaktora naczelnego pisma „Bądź Gotów!”, a tuż przed aresztowaniem był redaktorem naczelnym w obydwu powyższych tytułach. Aresztowany 5 października 1935 r. za rzekomą działalność antysowiecką w Polskiej Organizacji Wojskowej, torturami zmuszony do przyznania się. 29 marca 1936 r. skazany na 6 lat zsyłki i konfiskatę mienia. Trafił na Kołymę, gdzie pracował m.in. jako cieśla, tokarz, drwal, górnik. Zwolniony w 1942 r. z zakazem opuszczania miejsca przesiedlenia. Podejmował się różnych prac, głównie fizycznych. Pod koniec 1955 r. powrócił na Ukrainę, zamieszkał we wsi Poninka w obwodzie chmielnickim i pracował w zakładach papierniczych. Dalsze losy oraz data śmierci – nieznane. Zrehabilitowany w 1956 r. jako ofiara represji stalinowskich (УЖІ2: 28–29; Справа ПОВ: 342; Рубльов, Репринцев 1995: 46).
Borowska H.
W roku szkolnym 1928/29 wchodziła w skład kierownictwa Polskiego Technikum w Kijowie, od 1931 r. sekretarz naukowy Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej przy Ukraińskiej Akademii Nauk (IPKP), brała udział w redagowaniu pism „Głos Młodzieży” i „Sierp” (Kupczak 1994: 213, 238–39).
Borski Stefan (Zdzisławowicz) – ps. Wacław Wiesław Dąbrowski, Browski.
Ur. 7 czerwca 1884 r. w Kijowie (bądź w Warszawie, niejasne), zm. w 1937 r. Absolwent Politechniki Lwowskiej. Od 1917 r. działał w mieście Kamieńskoje w strukturach Komitetu Wykonawczego Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, następnie SDKPiL. Równocześnie pełnił funkcję sekretarza gazety komunistycznej „Донская Правда” w Rostowie. Od maja 1918 r. – w Moskwie jako sekretarz „Trybuny”, organu SDKPiL, oraz współpracownik gazety „Известия”. Od grudnia 1918 r. przebywał w Mińsku jako organizator i sekretarz „Młota”. Od lutego do kwietnia 1919 r. redaktor „Młota” w Wilnie. Od maja 1919 r. w Warszawie, gdzie pełnił funkcję redaktora pism komunistycznych „Kolejarz-Komunista” i „Żołnierz-Robotnik”. W listopadzie 1919 r. został uwięziony za działalność komunistyczną, w ramach wymiany więźniów w kwietniu 1920 r. trafił do Rosji sowieckiej. Piastował liczne funkcje partyjne, w l. 1920–1922 był sekretarzem redakcji „Głosu Komunisty” w Kijowie, współpracownikiem „Przeglądu Komunistycznego” i kierownikiem Sekcji Polskiej przy Kijowskim Obwodowym Wydziale Wydawnictw Państwowych. Od 1922 r. w Moskwie – do 1923 r. jako sekretarz „Trybuny Komunistycznej”, współpracownik „Świtu” i „Trybuny Radzieckiej”, do 1929 r. jako redaktor Sekcji Polskiej w Centralnym Wydawnictwie Ludów ZSRS. Był członkiem zarządu głównego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Praca” w Moskwie (od 1922). W l. 1929–1930 był członkiem redakcji „Trybuny Radzieckiej” w Moskwie, w 1931 r. – redaktorem naczelnym „Centrizdatu” (Центральное государственное издательство – Centralne Wydawnictwo Państwowe) w Moskwie. Autor broszury Prasa polska w ZSRS (Moskwa 1929). Redaktor polskiego przekładu zbioru artykułów Lenina O zadaniach prasy robotniczej (Moskwa 1925). Aresztowany w sierpniu 1937 r. pod zarzutem rzekomego szpiegostwa na rzecz Polski, osądzony i rozstrzelany we wrześniu 1937 r. Zrehabilitowany w 1957 r. jako ofiara systemu (Kupczak 1994: 232; Polacy: 60; SBR1: 295–296; www.sakharov-center.ru).
Brzozowski M.
Redaktor „Młodocianego Szturmowca” w l. 1931–1932 (Kupczak 1994: 253, Daszkiewicz 1966: 124).
Budzyński Stanisław – ps. i krypt. Henryk, Marian, S. Bednarski, S. Mariański, S.B.T., S.B., S.B. Tichonow, Stach Tradycja, T. Stabuński, Tradycja, Ziemniak (foto)
Ur. 9 września 1894 r. w Warszawie, zm. w 1937 r. Z wykształcenia handlowiec, od 1908 r. związany z ruchem robotniczym, od 1912 r. w SDKPiL. Działał w warszawskich stowarzyszeniach kulturalno-oświatowych „Przyszłość” i „Kultura”. W r. 1915 za działalność polityczną więziony w Warszawie, następnie w Piotrogrodzie. Zwolniony za kaucją, od 1917 r. w Moskwie. W okresie rewolucji październikowej i tuż po niej piastował w Moskwie istotne funkcje wojskowe i polityczne. Od 1918 r. nielegalnie przebywał w Polsce, organizując struktury partyjne (SDKPiL, następnie KPRP). W 1919 r. osadzony w Warszawie, w drodze wymiany więźniów przekazany władzom sowieckim w 1920 r. Od 1921 r. na Łotwie przy przedstawicielstwie sowieckim jako redaktor gazety „Новый путь’”. W latach 1920–1925 był członkiem Centralnego Biura Polskiego KC RKP(b). Redaktor naczelny tygodnika „Świt” (do 1926 r.) i moskiewskiego pisma młodzieżowego „Bądź Gotów!” w latach 1926–1928. Od 1922 r. członek Zarządu Głównego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Praca” w Moskwie. Wykładał ekonomię polityczną na KUMNZ (Komunistyczny Uniwersytet Mniejszości Narodowych Zachodu) i na kursach organizowanych przez Sekcję Polską Międzynarodówki Komunistycznej. Współpracował z KPP jako autor artykułów do nielegalnej prasy komunistycznej w Polsce. W 1926 r. zrezygnował z pracy w Biurze Polskim i w „Świcie” ze względu na różnicę poglądów na sytuację w Polsce. Od 1927 r. w Mińsku prowadził działalność polityczną (w Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi) i wydawniczą. Od grudnia 1928 r. do września 1929 r. znów nielegalnie przebywał w Polsce, następnie wrócił do Mińska, gdzie pełnił funkcję kierownika (lub zastępcy kierownika) Wydziału Propagandy i Kultury Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi i redaktora naczelnego pisma „Звязда”. W latach 1934–1937 był kierownikiem katedry marksizmu-leninizmu w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej i zastępcą kierownika katedry w Wyższej Szkole Propagandy Partyjnej przy Komitecie Centralnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), wykładowcą ekonomii politycznej na Komunistycznym Uniwersytecie Białorusi. Za działalność pedagogiczną, naukową i wydawniczą uzyskał tytuł profesora. Aresztowany pod fałszywymi zarzutami i rozstrzelany w 1937 r., zrehabilitowany jako ofiara represji stalinowskich w 1956 r. Redaktor i współpracownik następujących pism polskojęzycznych: „Trybuna” (Piotrogród–Moskwa 1917–1918), „Trybuna Komunistyczna” (Moskwa 1920–1921), „Ku Nowej Szkole” (Moskwa 1924–1926), „Świt” (Moskwa 1926), „Trybuna Radziecka” (Moskwa 1931–1935), „Kultura Mas” (Moskwa 1934–1937), „Z pola walki” (Moskwa 1933–1934), a także białoruskojęzycznych: „Бальшавік Беларусі” i „Звязда”. Redaktor niektórych prac Lenina (Kupczak 1994: 232, 253; SBR1: 347–349; www.sakharov-center.ru).
Cichowicz W.
Instruktor Polskiej Sekcji Mniejszości Narodowych Okręgowego Komitetu Wykonawczego, redaktor „Sztandaru Socjalizmu” (PNU 2: 49, Daszkiewicz 1966: 132).
Czarnecka G.
Autorka publikacji Sierp i Młot. Elementarz dla dorosłych, Charków 1929 oraz 1934, redaktorka „Poradnika Oświatowego” (Kupczak 1994: 145, 336).
Dąbal Tomasz – ps. Niezłomny, T.D., D., Laskowiak, Ordon, Dąbur, Chłopski, Włodzimierz Tęgoborski (foto)
Ur. 29 grudnia 1890 r. w Sobowie w pow. tarnobrzeskim, zm. w 1937 r. Pochodził z rodziny chłopskiej. Studiował medycynę i prawo, żadnego z kierunków nie ukończył. Od czasów szkolnych działał w lokalnych instytucjach społecznych i kulturalnych. Od 1909 r. członek Związku Dziennikarzy Polskich. W latach studenckich (1912–1914) członek PSL, współpracownik organu prasowego PSL „Przyjaciel Ludu”, następnie korespondent wojenny ludowego „Piasta” (1915–1916), współpracownik „Wyzwolenia”, redaktor i wydawca „Jedności Chłopskiej”. Jeden z przywódców „Republiki Tarnobrzeskiej” (1918–1919). Poseł na Sejm (od 1919 r.) początkowo z ramienia PSL Wyzwolenie, pięciokrotnie zmieniał przynależność klubową, ostatecznie – z Frakcji Sejmowej Posłów Komunistycznych aż do aresztowania (grudzień 1921 r.). Skazany na 6 lat więzienia, w 1923 r. przekazany (wraz z rodziną) do ZSRS w ramach wymiany więźniów politycznych. Członek Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (1923–1925), Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (1923–1928), Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (1924–1926), Międzynarodówki Chłopskiej (1923–1931) i in. Autor ok. 1 500 artykułów, szkiców i reportaży, kilkunastu broszur i książek. Publikował jako dziennikarz, redaktor gazet, działacz polityczny, felietonista, krytyk literacki, recenzent, ekonomista. Pisał po polsku, rosyjsku i niemiecku. Od przybycia do ZSRS w 1923 r. publikował na łamach następujących pism: „Правда”, „МОПР”, „Гудок” („Gwizdek”), następnie w l. 1924–1925 na łamach gazety „Крестьянский интернационал” (organ prasowy Międzynarodówki Chłopskiej), „На аграрном фронте”, „Sierpa” na Ukrainie (1926–1927), „Młota” na Białorusi oraz gazety „Ленинградская правда”. Najdłużej związany z „Trybuną Radziecką” (1926–1934), od 1928 r. członek kolegium redakcyjnego, w l. 1929–1930 (nr. 13–70) redaktor odpowiedzialny (w nr. 13 z 31 marca 1929 r. wyłożył swoją wizję pisma). Inicjator powstania w 1926 r. Towarzystwa Przyjaciół Teatru Polskiego w ZSRS. Jeden z ideologów tzw. sowieckiego eksperymentu polonijnego (autonomiczne rejony narodowościowe). Zwolennik reformy pisowni języka polskiego (postulat stworzenia uproszczonego „polskiego języka radzieckiego”) oraz stworzenia nowej polskiej literatury proletariackiej. Inicjator utworzenia Centralnej Sekcji Polskiej Wszechzwiązkowego Zjednoczenia Zrzeszeń Pisarzy Proletariackich (WOAPP), założyciel jej organu prasowego pt. „Kultura Mas”, członek kolegium prasowego (od 1929 r.) i pełniący obowiązki redaktora naczelnego (1930–1931); pisał tu pod ps. Niezłomny. Od 1932 r. na Białorusi, doktor nauk ekonomicznych na Akademii Nauk BSRS, profesor, następnie wiceprezes Akademii Komunistycznej w Moskwie. Aresztowany w grudniu 1936 r., po procesie w sierpniu 1937 r. rozstrzelany na podstawie nieprawdziwych zarzutów, zrehabilitowany jako ofiara represji stalinowskich w 1956 r. (Cimek 1993).
Demke Emil (później – Michał Gruda) pseud. Emil, Paweł, Ryszard
Ur. 6 grudnia 1902 r. w Warszawie jako syn spolonizowanego niemieckiego robotnika. Pobierał naukę w l. 1914–1915, następnie był pomocnikiem ogrodnika w Nowej Wsi pod Warszawą, potem pracował na robotach publicznych oraz kończył wieczorowe kursy mechaniczne. W 1920 r. wstąpił do Wojska Polskiego i walczył na wojnie z Rosją sowiecką. Pod wpływem kontaktu z jeńcami sowieckimi został komunistą. Od 1921 r. uczeń ślusarski, potem ślusarz w fabryce Lilpopa. Delegat fabryczny młodzieży i współorganizator sekcji młodocianych przy Związku Zawodowym Robotników Przemysłu Metalowego w Polsce. Był współorganizatorem i jednym z najaktywniejszych działaczy Klubu Młodzieży Robotniczej na Woli (prowadził tu pracę polityczną, brał udział w amatorskich zespołach artystycznych, organizował wieczory literackie). Od 1921 r. był członkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (następnie Komunistycznej Partii Polski), współtwórcą Związku Młodzieży Komunistycznej i członkiem Komitetu Dzielnicowego Związku Młodzieży Komunistycznej na Woli. W l. 1923–1925 odbył służbę wojskową w 85. pułku piechoty w Pińsku. Do 1927 r. był ślusarzem na budowach. W 1925 r. został członkiem egzekutywy Komitetu Warszawskiego Związku Młodzieży Komunistycznej, w 1926 r. aresztowany i uwięziony na Pawiaku, zwolniony z braku dowodów. Od 1927 r. sekretarz Komitetu Okręgowego Komunistycznej Partii Polski w Zagłębiu Dąbrowskim i Częstochowie. Od grudnia 1927 r. do stycznia 1930 r. przebywał w Moskwie na kursie w Szkole Leninowskiej przy Kominternie. Po powrocie do kraju został członkiem Centralnego Wydziału Wojskowego przy Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Polski. Aresztowany 16 marca 1931 r., skazany na 4 lata więzienia. Podczas odbywania wyroku był członkiem zarządów komuny więziennej i brał udział w protestach i głodówkach więźniów w różnych ośrodkach na terenie Polski. 13 lutego 1934 r. zwolniony ze względu na zły stan zdrowia, został członkiem Centralnego Wydziału Zawodowego przy Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Polski. Wiosną 1935 r. na polecenie Biura Politycznego KC KPP wyjechał do ZSRS, pracował w Kijowie w redakcji polskojęzycznego pisma „Sierp”. Jesienią 1935 r. został aresztowany przez NKWD i uwięziony, a potem zesłany na podstawie fałszywych zarzutów do kopalni węgla w Karagandzie. W 1943 r. wstąpił do 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, w której został podporucznikiem-oficerem politycznym. Jesienią 1943 r. przeniesiony do 2. Dywizji Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego, a w styczniu 1944 r. do 3. Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta. W styczniu 1945 r. był uczestnikiem walk o Warszawę. Po wojnie mianowany podpułkownikiem. Współorganizator i przewodniczący Ligi Przyjaciół Żołnierza (LPŻ), później pełnił funkcję kierownika szkoły LPŻ w Sulejówku. W 1956 r. zdemobilizowany, pracował w Komitecie Warszawskim PZPR. Organizator i kierownik Referatu ds. Działaczy Ruchu Robotniczego i Klubu Weteranów przy Komitecie Warszawskim PZPR. Od 1960 r. na rencie dla zasłużonych. Zmarł 30 stycznia 1964 r. w Warszawie (SBR2).
Dobrzyński Stanisław – ps. Włodek
Ur. 11 maja 1902 r. w Warszawie, zm. w 1937 r. w okolicach Karagandy. Uzyskał wykształcenie zawodowe. Od 1919 r. był przywódcą jednej z nielegalnych komunistycznych grup młodzieży w Warszawie. Od 1920 r. – członek Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Inwigilowany ze względu na działalność komunistyczną. W 1922 r. wyjechał do Rosji sowieckiej jako emigrant polityczny. W Moskwie zdobył wykształcenie wyższe. Wykładał w Wojskowej Szkole Czerwonych Komunardów. Od grudnia 1922 r. do lutego 1924 r. pełnił funkcję sekretarza Biura Polskiego Rosyjskiego Związku Młodzieży. Od 1927 r. przebywał w Kijowie. W l. 1927–1930 współpracował z „Sierpem” i „Głosem Młodzieży”. W l. 1930–1933 był pracownikiem kilku wyższych uczelni partyjnych i instytutów badawczych, m.in. naukowo-badawczego Instytutu Polskiej Kultury Robotniczej przy Ukraińskiej Akademii Nauk i Polskiego Technikum Pedagogicznego w Kijowie. Jako docent kierował Wydziałem Historycznym w Polskim Instytucie Wychowania Społecznego w Kijowie. Wykładał historię partii, historię walki klas, historię Ukrainy i Rosji oraz dyscypliny społeczno-ekonomiczne . Od 1931 r. był stałym pracownikiem Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej przy Ukraińskiej Akademii Nauk (IPKP), także jako zastępca dyrektora, pracownik polskiej sekcji oświaty Centralnego Biura Oświatowego w Kijowie. Współpracował z polskim teatrem dramatycznym w Kijowie (rozprawki i odczyty o literaturze polskiej). W 1933 r. aresztowany i zesłany na podstawie fikcyjnych zarzutów do Kazachstanu (okolice Karagandy) na 10 lat. Zmarł prawdopodobnie w 1937 r. Zrehabilitowany jako ofiara represji stalinowskich w Karagandzie w 1956 r. (Iwanow 1991: 198; Kupczak 1994: 238–39; SBR1: 601).
Duracz Teodor Franciszek – ps. Delkacz (foto)
Ur. 9 lutego 1883 r., w Czupachówce na Ukrainie (rodzina osiadła tu po powstaniu styczniowym, uciekając z okolic Konina). W 1908 r. ukończył studia prawnicze w Charkowie, od 1911 r. pracował jako adwokat w Aleksandrówce (gubernia chersońska). W czasie rewolucji październikowej 1917 r. kierował Wydziałem Ogólnym Komisariatu do spraw Polskich i redagował jego organ prasowy w Zagłębiu Doniecko-Krzyworoskim „Wiadomości Komisarjatu”. W sierpniu 1918 r., po zwycięstwie „białych”, wyjechał do Warszawy. Tu pracował jako radca prawny, adwokat działaczy rewolucyjnych (3 400 spraw sądowych), obrońca m.in. Tomasza Dąbala. Uzyskał tytuł profesora. Zginął w czasie okupacji hitlerowskiej w 1943 r., prawdopodobnie na Pawiaku (SBR1: 648–649).
Dzierżyńska Zofia – z d. Muszkat, ps. Bogdana, Czarne, Wanda (foto)
Ur. 4 grudnia 1882 r. w Warszawie, zm. w 1968 r. w Moskwie. Polska komunistka pochodzenia żydowskiego. Pracowała jako nauczycielka prywatna od 1897 r. Od 1905 r. członkini SDKPiL. W 1911 r. za działalność partyjną więziona i zesłana do Irkucka (zbiegła do Krakowa). Od 1914 r. w Zurychu, gdzie pracowała jako nauczycielka. Od 1919 r. w Moskwie – pełniła funkcję kierowniczki Wydziału Kulturalno-Oświatowego Komisariatu do Spraw Polskich. Od kwietnia 1919 r. do kwietnia 1920 r. – kierowniczka podwydziału polskiego w Wydziale do spraw Mniejszości Narodowościowych Komisariatu Ludowego Oświaty Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, następnie sekretarz Polskiego Biura Agitacji i Propagandy Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Od 1920 r. do 1922 r. była wykładowczynią i kierowniczką polskiej szkoły im. Róży Luksemburg w Moskwie. Pełniła funkcję członkini zarządu głównego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Praca” w Moskwie (od 1922). W l. 1923–1924 była wykładowczynią na KUMNZ (Komunistyczny Uniwersytet Mniejszości Narodowych Zachodu). Współautorka elementarzy dla dorosłych Uczymy się czytać i Precz z ciemnotą. W l. 1924–1928 pełniła funkcję sekretarza Biura Polskiego Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Członkini kolegiów redakcyjnych pism „Ku Nowej Szkole” (1924–1928), „Kultura Mas” (1929), „Trybuna Radziecka” (1927–1937). W l. 1928–1934 pracownik naukowy Instytutu Lenina, od 1937 redaktor odpowiedzialna sekcji polskiej Towarzystwa Wydawniczego Robotników Zagranicznych w ZSRS, następnie w Państwowym Wydawnictwie Literatury w Językach Obcych. Redaktorka polskiego tłumaczenia prac Lenina (1935–1941). W l. 1941–1944 kierowniczka redakcji rozgłośni im. T. Kościuszki. Wspomnienia: Lata wielkich bojów, Warszawa 1969 (Moskwa 1964). Zmarła 27 lutego 1968 r. w Moskwie (Kupczak 1994: 232; SBR1: 671–672).
Hajne Stanisław
Redaktor odpowiedzialny w kilku numerach „Marchlewszczyzny Radzieckiej”, zastępca sekretarza rejonowego komitetu Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy w Marchlewsku (Stroński 1998:133).
Hempel Jan Hieronim – ps. Jan Boży, Jan Wiślak, J.H., h. el., B. Krasnodębski, Szymański, Jan Bezdomny, H. Janowicz, Kwakier, Nicki, Wolski (foto)
Ur. 3 maja 1877 r. we wsi Prawda w powiecie łukowskim, zm. w 1937 r. Ojciec był agronomem, dziad wybitnym polskim geologiem, dziad ze strony matki – profesorem prawa na uniwersytecie w Petersburgu. W 1890 r. Hempel rozpoczął naukę w gimnazjum w Warszawie, jednak po pogorszeniu się sytuacji materialnej rodziny po dwóch latach porzucił gimnazjum na rzecz szkoły rzemieślniczej i w 1895 r. zdobył zawód ślusarza. W związku z różnicą przekonań zerwał stosunki z rodziną. Przez 5 lat pracował w przedsiębiorstwie melioracyjnym, równocześnie samodzielnie kształcił się z filozofii, historii, literatury i języków obcych. W 1901 r. podjął pracę buchaltera na Kielecczyźnie, następnie – korepetytora. Od 1903 r. pracował jako mierniczy na kolei, przemierzając Chiny. W 1904 r. trafił do Brazylii, gdzie został nauczycielem dzieci polskich osadników. Rozwijał działalność społeczną, głosząc hasła patriotyczne, antyszlacheckie i antyklerykalne. Od 1904 r. redagował również polskojęzyczne czasopismo „Polak w Brazylii”, zrezygnował z powodu różnicy przekonań z wydawcą endekiem. W 1907 r. napisał i wydał inspirowane Mickiewiczem Kazania polskie (zwalczał różne formy wiary w Boga osobowego, głosił religię wolną i kult człowieka, którego najwyższym reprezentantem jest artysta). W 1908 r. udał się do Paryża, aby pogłębiać studia filozoficzne. Pracował tu w Bibliotece Polskiej, pozostawał w kontaktach z polskimi emigrantami, np. Żeromskim. Do Polski wysyłał artykuły do prasy lewicowej („Myśl Niepodległa”, „Krytyka”, „Kurier Lubelski”) – propagował w nich kooperatywizm i syndykalizm. W Paryżu napisał (wydane w 1911 r. w Bielsku) Kazania piastowe, nasycone antychrystianizmem i mistycyzmem. W 1910 r. objął stanowisko redaktora naczelnego „Kuriera Lubelskiego”, po pół roku ustąpił wobec zarzutów o uleganie wpływom socjalistycznym. W 1911 r. wrócił do Paryża i ponownie podjął pracę w Bibliotece Polskiej. Wstąpił do PPS-Lewicy. W 1912 r. powrócił do Lublina, gdzie rozpoczął działalność polityczną i oświatową wśród robotników i młodzieży. W 1914 r. w Lublinie wydał Bohaterską etykę Ramajany. Pisywał artykuły literackie i filozoficzne do „Nowej Gazety”, „Kuriera Łódzkiego”, „Krytyki”, „Widnokręgu”, „Zarania”, „Kuriera Lubelskiego”. Za artykuł o strajku w Łodzi skazany na rok więzienia, zbiegł do Krakowa, gdzie zastał go wybuch I wojny światowej. Krótko w legionach, w 1914 r. internowany w Austrii, w 1915 r. zwolniony, udał się do Lublina, gdzie wznowił wydawanie „Kuriera Lubelskiego” jako nieoficjalnego organu PPS-Lewicy. W 1916 r. wydał w Lublinie Socjalizm odrodzony (socjalizm jako kierunek etyczny). W 1918 r. przeniósł się do Warszawy, uczestniczył w pracy oświatowej i propagandowej, współredagował „Głos Robotniczy”, organ PPS-Lewicy. W 1920 r., po zjednoczeniu SDKPiL oraz PPS-Lewicy, wstąpił do PPS. Działał w Uniwersytecie Ludowym, nadal pisywał do prasy robotniczej (m.in. redagował pismo „Spółdzielca”). W 1922 r. wstąpił do KPRP i objął redakcję „Kultury Robotniczej”. Prezes komunistycznej Spółdzielni Wydawniczej „Książka”, współzałożyciel (1921) Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Autor licznych prac nt. spółdzielczości robotniczej. Pisywał do „Wolnej Myśli”, od 1923 r. redagował „Wolną Kulturę”, „Dźwignię”, a następnie „Miesięcznik Literacki” (wraz z A. Watem). Zajmował się również intensywną działalnością w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, m.in. kilkukrotnie kandydował z ramienia partii do Sejmu i Senatu. Wielokrotnie aresztowany za działalność polityczną. W 1932 r. nielegalnie wyemigrował do ZSRS i jako Jan Wiślak zamieszkał w Moskwie. Na emigracji zajmował się głównie krytyką literacką i publicystyką. Był redaktorem „Kultury Mas”, pisywał m.in. do „Trybuny Radzieckiej”, przygotowywał do druku sowieckie wydania literatury polskiej. Aresztowany w 1937 r., sądzony i skazany pod fikcyjnym zarzutem zdrady ojczyzny. Stracony w tym samym roku. Zrehabilitowany w 1956 r. jako ofiara represji stalinowskich (PSB IX: 380–382).
Hudyma Bolesław
Ur. w 1904 r. w Gródku Podolskim, zamieszkały w pobliskiej wsi Porzecze Nowe. Jeden z redaktorów pisma „Szturmowiec Nadzbruczański”. 17 kwietnia 1934 r. aresztowany przez bolszewików pod zarzutem prowadzenia działalności kontrrewolucyjnej. Jako „element antyradziecki” został skazany na karę śmierci 19 września 1938 r., wyrok wykonano. Zrehabilitowany jako ofiara represji stalinowskich w 1956 r. (Реабілітовані історією: 251).
Kon Feliks – ps. Bolesław Janowski, Bolesławski, Bolesławski Feliks, Fis, F.C., F.K., Stogow, Stożek, Stożyński (foto)
Ur. w Warszawie 30 maja 1864 r. w zamożnej żydowskiej rodzinie kupieckiej, syn Jakuba i Pauliny z Heilpernów. Wychowany w atmosferze patriotycznej (tradycje powstańcze w najbliższej rodzinie), w gimnazjum często ścierał się z rosyjskimi nauczycielami. Pod koniec nauki w gimnazjum związał się z ruchem socjalistycznym. Od 1882 r. w partii Proletariat, gdzie prowadził agitację robotników, organizował nielegalne przesyłki literatury, pracował w tajnej drukarni, uczestniczył w wydawaniu odezw. W 1883 r. podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, współpracował przy wydawaniu pisma „Proletariat” (jego pierwszy artykuł pt. „Bezrobocie” – nr 4/1883). Aresztowany 20 czerwca 1884 r., osadzony w Cytadeli, w grudniu 1885 r. skazany na 10 lat i 8 miesięcy katorgi, wyrok zmniejszono do lat 8. Katorgę zakończył w grudniu 1890 r., mimo to nadal przebywał na terenie Rosji, prowadził badania antropologiczne, pisał teksty naukowe i opowiadania publikowane w prasie. W 1892 r. ożenił się z Katarzyną Grynberg (działaczką Narodnej Woli, rewolucyjnej organizacji rosyjskiej dążącej do obalenia caratu). W 1895 r. uzyskał zgodę na wolne osiedlenie, mieszkał na terenie Rosji, brał udział w antropologicznych ekspedycjach naukowych, publikował. W 1904 r. powrócił do Warszawy i wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Od czerwca 1905 r. współredaktor „Kuriera Codziennego” (legalny organ partii) oraz „Robotnika” (organ nielegalny). W l. 1905–1907 prowadził działalność oświatową w stowarzyszeniu Koło Wychowawców i Towarzystwo Pedagogiczne. Od 1906 r. współredagował pismo „Солдатская Доля” (organ agitacji PPS wśród żołnierzy). Również od 1906 r. – reprezentant PPS-Lewicy, następnie w kierownictwie odłamu partii. W listopadzie 1906 r. znów aresztowany i osadzony na Pawiaku (wraz z Feliksem Dzierżyńskim i Adolfem Warskim). Z uwagi na chorobę zwolniony z więzienia za kaucją w marcu 1907 r., wyemigrował do Galicji, gdzie nadal rozwijał działalność partyjną. Współpracował z partyjnymi gazetami – miesięcznikiem „Myśl Socjalistyczna” i tygodnikiem „Wiedza”. Podjął współpracę z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska, należał do organów partii „Naprzód” i „Głos”. W l. 1911–1914 współpracował z pismem „Więzień Polityczny” (jako autor artykułów). Równolegle zajmował się pracą naukową związaną z etnografią. Zaczął się także zajmować historią ruchu robotniczego. Opublikował wówczas prace: Historia ruchu rewolucyjnego w Rosji (Kraków 1908) i Sądy wojenne w Królestwie Polskim (Kraków 1909). Wraz z wybuchem I wojny światowej wyemigrował do Szwajcarii, gdzie działał w partii socjaldemokratycznej. Po wybuchu rewolucji lutowej, w kwietniu 1917 r., znalazł się w Piotrogrodzie. Od maja 1917 r. do grudnia 1918 r. działał w Centralnym Komitecie Wykonawczym PPS-Lewicy w Rosji, podróżował po Rosji, działając wśród ludności polskiej. W okresie rewolucji październikowej w Charkowie jako komisarz do spraw polskich kierował PPS-Lewicą. Z krytyką podchodził do taktyki i polityki ekonomicznej bolszewików, dał temu wyraz m.in. w artykule „Przewrót bolszewicki w Rosji” („Myśl Polska” 1918, z. 3, s. 83–91). Jesienią 1918 r. związał się ostatecznie z partią bolszewicką. Od grudnia 1918 r. członek Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Nadal działał na Ukrainie. W 1919 r. wybrany na członka Kolegium Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad (USRS). Oddelegowany przez partię do pracy wśród ludności polskiej do Kijowa, był redaktorem „Głosu Komunisty” (wydawanego przez Komitet Kijowski Polskiej Sekcji Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy) oraz „Sztandaru Komunizmu” (organu Sekcji Polskiej przy Federacji Grup Zagranicznych KP(b)U). Po zajęciu Ukrainy przez wojska Antona Denikina i Symona Petlury przebywał w Moskwie jako pracownik działu agitacji i propagandy Biura Polskiego utworzonego przy Komitecie Centralnym Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Od 1919 r. członek tegoż biura, a także członek Biura Wykonawczego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w Rosji. Pracował także w Komisji Redakcyjno-Wydawniczej Biura Polskiego. W l. 1919–1920 członek Kolegium Komisariatu Ludowego Oświaty Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad (współpracował z Anatolijem Łunaczarskim i Nadieżdą Krupską). Od lutego 1920 r. ponownie w Kijowie, gdzie współpracował z „Głosem Komunisty” i „Przeglądem Komunistycznym”. Od lipca 1920 r. członek m.in. Kolegium Polskiego Oddziału Wydawniczego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. 30 lipca 1920 r. w Białymstoku wraz z Julianem Marchlewskim i Feliksem Dzierżyńskim był współzałożycielem i członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski – zajmował się sprawami wydawniczymi, kultury i oświaty. Pisał w „Gońcu Czerwonym”, organie TKRP, o problemach oświaty i zadaniach nowej, dostępnej dla wszystkich szkoły. Po rozwiązaniu TKRP powrócił na Ukrainę i do końca sierpnia 1920 r. kierował sekcją polską Wydziału Agitacji i Propagandy Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki. W l. 1920–1921 kierował wydziałem Agitacji i Propagandy Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Od 1922 r. w Moskwie jako działacz Międzynarodówki Komunistycznej. Autor wielu artykułów i broszur o problemach i historii międzynarodowego ruchu komunistycznego. Współzałożyciel Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Uchodził za znanego i cenionego publicystę, współpracował jako autor i redaktor z wieloma pismami, np. „Каторга и ссылка” (organ Ogólnozwiązkowego Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych, Katorżników i Zesłańców), „Красная звезда” („Czerwona Gwiazda”, dziennik Armii Czerwonej), „Рабочая газета” (codzienna gazeta Komitetu Wykonawczego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików)), „Trybuna Radziecka” (organ Biura Polskiego przy KC WKP(b)). Członek Prezydium Centralnego Komitetu Wykonawczego Związku Socjalistycznych Republik Rad (ZSRS). Od 1921 do 1931 r. związany z sektorem literatury i sztuki w Komisariacie Ludowym Oświaty ZSRR. Dał się poznać także jako organizator sowieckich teatrów i muzeów. Od 1933 r. przewodniczący Ogólnozwiązkowego Komitetu Radiofonii ZSRS (w szczególnych kontaktach z działem audycji polskich). W l. 1933–1937 kierownik Wydziału Muzeów w Komisariacie Ludowym Oświaty. Do r. 1941 brał czynny udział w życiu społeczno-politycznym ZSRS. Redaktor czasopism „Советский музей” i „Наша страна”, członek kolegium redakcyjnego pisma „География в школе”. W latach 20. i 30. publikował liczne artykuły oraz broszury na temat sytuacji w Polsce (po polsku i po rosyjsku). Badał też historię polskiego ruchu rewolucyjnego. Napisał biografie polskich działaczy rewolucyjnych: Feliksa Dzierżyńskiego (Moskwa 1936) i innych (zwł. w słowniku biograficznym Деятели революционного движения в России, Moskwa 1927–1933). W styczniu 1941 r. nawiązał współpracę z wydawanymi przez Wandę Wasilewską „Nowymi Widnokręgami”. Pierwszy kierownik redakcji polskiej Radia Moskiewskiego w 1941 r. Zmarł w czasie ewakuacji Moskwy 28 lipca 1941 r. (PSB XIII/1: 439–444; www.ipsb.nina.gov.pl).
Krzyżanowski A. P.
Naczelnik Biura Polskiego Komisariatu Oświaty Ludowej USRS (w 1923 r.), redaktor pisma „Młody Towarzysz” (PNU 1: 84).
Leszczyński-Leński Julian – ps. Elski, el, J. Elski, J. Leński, Eles, El., J. El., J. L., Julski, Leński, Gorliwy, Zarzycki, Juliusz Laskowski, Georg Schliessfach, dr Georg Julan (foto)
Ur. w 1889 r. w Płocku, zm. w 1937 r. Działacz komunistyczny i poeta. Już jako uczeń gimnazjum brał udział w strajku szkolnym, żądając nauki języka polskiego, w związku z czym musiał czasowo przerwać edukację (1905 r.). W szkole był prymusem, wspominanym jako „wyjątkowy i wybitny”. W 1906 r., jako 17-latek, został członkiem SDKPiL. W l. 1906–1909 w kolegium redakcyjnym nielegalnego pisma lewicowego „Do Dzieła” (wszyscy redaktorzy mieli poniżej 20 lat). Publikował artykuły (antyklerykalne, prosocjalistyczne), prozę artystyczną, wiersze rewolucyjne. W l. 1909–1913 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie obowiązywał wówczas swobodny dobór przedmiotów. Zaliczył m.in. kurs historii i gramatyki języka polskiego u prof. Jana Nepomucena Łosia, wykłady i seminarium z historii literatury polskiej u prof. Ignacego Chrzanowskiego i wykłady z historii Polski. W Krakowie działał w Spójni – Akademickim Stowarzyszeniu Młodzieży Postępowej, od 1911 r. jako sekretarz. Spójnia miała własny organ prasowy „Nasz Głos” (wydano 4 numery), w którym publikował i które redagował Leszczyński. Współredagował też pisma „Głos Młodzieży Socjalistycznej” (1910–1911) i jednodniówkę „Do Dzieła” (czerwiec 1910). W czasie studiów pisywał do tygodnika społeczno-politycznego „Nowe Życie”. W 1911 r. wziął udział w głośnym proteście studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego przeciw klerykalizacji uczelni. Od 1913 r. w Warszawie. Tu współpracował z „Gazetą Robotniczą” i pismami bolszewickimi „Правда” i „Просвещение”, następnie współredagował jednodniówkę „Jutrznia”. W październiku 1913 r. brał udział w słynnej naradzie „poronińskiej” Komitetu Centralnego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) z posłami do Dumy i działaczami partyjnymi. W 1914 r. aresztowany przez służby carskie i zesłany w głąb Rosji, skąd do Warszawy docierały jego zapiski drukowane w „Naszej Trybunie” (1915). W czasie zsyłki współredagował więzienne pismo „Wsza [!] Ilustrowana” (1915). W październiku 1915 r. zwolniony za kaucją ze względu na zły stan zdrowia. Od stycznia 1916 r. zatrudniony w Wydziale Szkolnym Komitetu Polskiego Sekcji Nauczycielskiej w Moskwie; prowadził wykłady historyczno-literackie bardzo popularne wśród tamtejszych Polaków. Inicjator stworzenia biblioteki polskiej w Moskwie. Prowadził kółko dramatyczne przy Domu Polskim w Moskwie i był zaangażowany w działalność kulturalno-polityczną placówki. Pełnił funkcję kierownika literackiego „Głosu Nauczyciela” (do maja 1916 r.). Od jesieni 1916 r. w Piotrogrodzie, gdzie zaangażował się w działalność Stowarzyszenia Robotniczego „Promień”. Brał czynny udział w rewolucji lutowej w Rosji (1917 r.). Współpracował z rosyjską gazetą „Правда”, z miejsca podjął starania mające na celu stworzenie polskiego pisma robotniczego. 9 czerwca 1917 r. ukazał się 1. numer polskiej „Trybuny”. Leszczyński był redaktorem naczelnym pisma i najpłodniejszym autorem (np. 1/3 objętości nru 1.). Brał czynny udział w licznych wiecach robotniczych. Uczestnik rewolucji październikowej 1917 r., członek rewolucyjnego Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad (WCIK) (najwyższy rewolucyjny organ władzy sowieckiej) jako komisarz do spraw polskich. Inicjator i współtwórca „Wiadomości Komisarjatu [do spraw polskich]”, pisma urzędowego (od 1918 r.). Inicjator powstania Towarzystwa Opieki nad Zabytkami przy Komisariacie do spraw Polskich (1918), mającego na celu ochronę przed grabieżą i zniszczeniem rekwirowanych podczas rewolucji dzieł sztuki, księgozbiorów i przedmiotów muzealnych z dworów szlacheckich. Podobno przedstawiciele arystokracji osobiście spotykali się z Leszczyńskim, aby przekazać zgromadzone zbiory Bibliotece Narodowej w Warszawie lub Muzeum Narodowemu i w ten sposób uchronić je przed bezmyślnym zniszczeniem przez rewolucjonistów. Leński przyczynił się też do zwrotu zagrabionych za czasów carskich dzieł sztuki z powrotem do Polski (na Zamek Królewski, do Łazienek itp.) (1922). Nie dopuszczał do zamykania szkół polskich na terenie Rosji, polskich ochronek i przedszkoli. Od początku planował reformę szkolnictwa. Po traktacie brzeskim (1918) Wydział Kultury i Oświaty przy Komisariacie do spraw Polskich odesłał część nauczycieli i dzieci do Polski (zamknięto niektóre placówki na terenie Rosji). Leszczyński postulował tworzenie polskich bibliotek miejskich z rozproszonych księgozbiorów rodzinnych. W 1918 r. wraz z innymi instytucjami sowieckimi Komisariat Polski został przeniesiony do Moskwy. Leszczyński jako komisarz czuwał nad organizacją i przebiegiem procesu repatriacji ludności polskiej do kraju (ludność polska zatrudniona na polskich folwarkach szlacheckich na skutek rewolucji została gwałtownie pozbawiana pracy). Pod koniec 1918 r. podjęto decyzję o przeniesieniu Komisariatu z Moskwy do Mińska z uwagi na bliską odległość od kraju. Nastąpiły zmiany w strukturach Komisariatu w związku z powołaniem odrębnych działów przy komisariatach ludowych i dążeniem do zmiany charakteru komisariatów narodowościowych. 27 czerwca 1919 r. Leszczyński zrezygnował z funkcji komisarza do spraw polskich. Na przełomie 1918 i 1919 r. przeniesiono „Trybunę” polską z Moskwy do Mińska, ściślej – powołano nowe pismo „Młot” (nr 1. – 18 grudnia 1918 r.). „Warunki, w jakich podjęto pracę, były na poły frontowe. Mińsk był splądrowany przez wycofujące się przed Armią Czerwoną wojska niemieckie. Brakowało niemal elementarnych warunków do pracy redakcyjnej. Nie docierały tu jeszcze depesze (...), brak było gazet moskiewskich i warszawskich. Drukarnia była mała i pracowało w niej tylko kilku niedoświadczonych, słabo znających język polskich zecerów. Cały wysiłek redakcyjny, od pisania artykułów do łamania numeru, spadał więc na trójkę: Leszczyński, Fabierkiewicz, Borski” (Nicieja 1979: 154–155). Od r. 1919, w związku ze zmianami w SDKPiL i PPS, Leszczyński stał się automatycznie członkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Członek powołanego w Wilnie w lutym 1919 r. rządu Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Litwy i Białorusi – jako Ludowy Komisarz Oświaty (rząd i republika istniały do sierpnia 1919 r.). W jednym z pierwszych dekretów wprowadził bezpłatną, obowiązkową, świecką, jednolitą szkołę pracy. Miała być ona dwustopniowa: etap 5-letni (8–13 lat) i 4-letni (14–18 lat), a nauczanie prowadzone w języku ojczystym. Po dwóch miesiącach działalności w guberni mińskiej były 2 864 szkoły 1. stopnia i 143 – 2. Tworzono uniwersytety ludowe i kursy specjalistyczne dla dorosłych. Otwierano biblioteki, kluby robotnicze, domy kultury, świetlice. W celu kształcenia kadr powołano Instytut Pedagogiczny w Mińsku i seminaria nauczycielskie w innych miejscowościach. W marcu 1919 r. Leński otworzył Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Wilnie (z rekwirowanych z dworów szlacheckich eksponatów). Powołał także Komisję Archeologiczną. Również w marcu 1919 r. powołał Państwową Orkiestrę Symfoniczną, 1 kwietnia – Akademię Sztuk Pięknych w Wilnie. Rozpoczęto wydawanie podręczników szkolnych i elementarzy, broszur dla nauczycieli i polskiego pisma oświatowego „Pochodnia”, którego Leszczyński był redaktorem naczelnym. W wyniku wojny polsko-bolszewickiej pod koniec kwietnia 1919 r. Leszczyński musiał opuścić Wilno i wrócić do Mińska, następnie w sierpniu 1919 r., w związku z likwidacją republiki, wrócił do Moskwy. Tu był redaktorem naczelnym „Trybuny Komunistycznej” (od 1919 r.). Na początku 1920 r. opublikował tom opowiadań Z pola walki (Jeńcy, Kainowe rzemiosło, Oprawcy i Barykada), nadal tworzył wiersze i pieśni rewolucyjne, tłumaczył poezję rosyjską i zachodnioeuropejską. Od marca 1920 r. w Kijowie. Jeden z redaktorów „Głosu Komunisty” (istniejącego tam od 11 marca 1919 r.). Twórca odezw, ulotek, broszur, artykułów w „Głosie Komunisty”, „Żołnierzu Rewolucji”, „Przeglądzie Komunistycznym”. Od lipca 1920 r. przewodniczący nowo utworzonego Polskiego Biura Propagandy i Agitacji na Ukrainę Prawobrzeżną przy Komitecie Centralnym Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Prowadził kursy edukacyjno-agitacyjne w obozach dla polskich jeńców wojennych. Był członkiem delegacji sowieckiej (jako konsultant polityczny) w rokowaniach pokojowych polsko-bolszewickich w Rydze (1920–1921). W czasie rokowań niespodziewanie wystąpił za pozostawieniem w Polsce przywiezionych tu w czasie I wojny zabytków i skarbów (które za czasów carskich na skutek grabieży i konfiskat trafiły z Polski do Rosji, a w okresie rewolucji na powrót znalazły się w Polsce). W listopadzie 1921 r. został wybrany w Moskwie na członka
Biura Polskiego przy Komitecie Centralnym Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Inicjator i wydawca dwutomowych, 700-stronicowych wypisów z literatury polskiej (Moskwa 1924), autor przedmowy, przypisów i komentarzy. Wykładał historię literatury polskiej na Komunistycznym Uniwersytecie Mniejszości Narodowych Zachodu (KUMNZ, zwany „komunistyczną wieżą Babel”, 1922 r.). Pomagał polskim studentom KUMNZ redagować pisemko studenckie „Głos Słuchacza”. W 1924 r. wyjechał do Paryża i objął stanowisko redaktora działu informacji o ZSRS w organie Francuskiej Partii Komunistycznej „L’Humanité”, był równocześnie korespondentem rosyjskim w Paryżu. W 1924 r. trafił do Polski, gdzie został aresztowany. Z notatek policji z tych czasów (1924 r.): „mowa płynna, dobre wysławianie się, polszczyzna czysta, widoczna inteligencja i bystrość umysłu” (Nicieja 1978: 208). W październiku 1925 r. brawurowo uciekł z sądu i wyjechał do Moskwy. W 1925 r. został tam wybrany jednym z 3 przywódców KPP. Pozostaje w Moskwie, gdzie publikuje w kilku periodykach rosyjskojęzycznych oraz w „Internationale Presse Korrespondenz” i „Rote Fahne”. W 1929 r. został sekretarzem generalnym KPP. W l. 1929–1933 mieszka w Berlinie. Z relacji sekretarki Leńskiego w Berlinie, Justyny Sierp: „Mówił piękną polszczyzną, artykułów swoich nie dyktował, lecz pisał odręcznie. Czytał wiele” (Nicieja 1979: 254). W innym miejscu sekretarka wspomina, że Leński czytał bardzo dużo prasy polskiej i zachodniej. W 1933 r., po dojściu do władzy Hitlera, aresztowany, następnie warunkowo zwolniony wyjeżdża do Kopenhagi, skąd w r. 1935 przenosi się do Paryża. W 1937 r. wezwany pilnie do Moskwy, tam aresztowany pod fikcyjnymi zarzutami i rozstrzelany. Zrehabilitowany w 1955 r. jako ofiara represji stalinowskich (Nicieja 1979; www.sakharov-center.ru).
Łazowert Samuel – ps. Roman, Podpalacz, Feliks (foto)
Ur. w 1885 r. w Warszawie, zm. w 1937 r. Działacz polskiego ruchu robotniczego. Pochodzenia żydowskiego. Członek SDKPiL od 1904 r., brał udział w rewolucji październikowej 1917 r. Od grudnia 1917 r. pełnomocnik Komisariatu do spraw Polskich na okręg moskiewski. Od września 1919 r. był członkiem Biura Wykonawczego Grup Komunistycznej Partii Robotniczej Polski w Rosji i sekretarzem Polskiego Biura Propagandy i Agitacji Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Sekretarz Biura Polskiego przy Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy w l. 1923–1930. Członek Biura Polskiego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) od 1926 r. Od 1931 r. pełnił funkcję arbitra państwowego przy rządzie USRS. Represjonowany w l. 30. (wraz ze Skarbkiem-Szackim, Politurem, Teodorem, Sochackim, Stasiakiem i Korzeckim) za rzekomą przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej, zginął w 1937 r. W latach 50. zrehabilitowany jako ofiara represji stalinowskich (PNU1: 108).
Maj Czesław (Ludwikowicz)
Ur. w 1906 r. w Słobódce Kosańskiej (okolice Odessy) w rodzinie ekonoma majątku szlacheckiego. Następnie przeniósł się z rodzicami do Kaniewa, gdzie w 1921 r. ukończył siedmioletnią szkołę powszechną. Imał się różnych prac. W 1925 r. przybył do miasta Kamieńskoje (w obwodzie dniepropietrowskim), gdzie pracował jako rzemieślnik. Wkrótce został skierowany na naukę do polskiej szkoły partyjnej w Kijowie, którą ukończył w 1928 r. Służył w Armii Czerwonej, po demobilizacji był instruktorem kulturalno-propagandowym w Proskurowie, gdzie brał udział w pracach propagandowych wśród mieszkającej tam mniejszości polskiej. Działalność prasową rozpoczął jako redaktor odpowiedzialny w polskojęzycznej gazecie „Głos Młodzieży”. Na początku 1933 r. wyznaczony do pełnienia funkcji redaktora gazety pionierskiej „Bądź Gotów!”. Podczas masowych aresztowań rzekomych szpiegów polskich na Ukrainie sowieckiej został aresztowany 14 lipca 1935 r. i fałszywie oskarżony o przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej, działalność kontrrewolucyjną i nacjonalistyczną na rzecz Polski. 29 marca 1936 r. został skazany na 10 lat zesłania. Brak informacji nt. dalszych losów Cz. Maja, wg relacji syna zm. 4 kwietnia 1944 r. w Kijowie (УЖІ1: 121–122).
Maj Stanisław
Ur. w 1893 r. na Ukrainie, odebrał niepełne wykształcenie wyższe, był sekretarzem Komitetu Komsomołu w rejonie czernichowskim i członkiem KP(b)U. Jego nazwisko pojawia się w stopce pisma „Wołyń Radziecki”. Do 1935 r. pracował jako sekretarz komitetu partyjnego Polskiego Instytutu Pedagogicznego w Kijowie. W 1935 r. aresztowany, fałszywie oskarżony o udział w Polskiej Organizacji Wojskowej, został skazany na 10 lat łagrów, dalsze losy pozostają nieznane (Polacy na Ukrainie..., cz. 1, t. II: 43).
Morżak Piotr
Redaktor pism „O Tempo Bolszewickie” i „Szturmowiec Nadzbruczański”, kierownik wydziału propagandy i kultury rejonowego komitetu partii w Gródku Podolskim. Aresztowany w 1933 r. przez GPU pod fałszywym zarzutem członkostwa w kierownictwie gródeckiego oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej, został skazany na 8 lat łagrów (Stroński 1998:147).
Noskiewicz Edmund (Henrykowicz)
Ur. 25 października 1890 r. w Białymstoku w rodzinie lekarzy, zm. w 1938 r. Wykształcenie zdobywał w Białymstoku w prywatnej szkole podstawowej, następnie na Politechnice Warszawskiej oraz na prywatnej uczelni w Kijowie (brak bliższych danych). W 1905 r. wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, zaś w r. 1920 – do Polskiej Partii Komunistycznej, skąd trafił do Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Po zakończeniu I wojny światowej powrócił do Białegostoku. Gdy miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną, Noskiewicz przeszedł na stronę władzy sowieckiej. Podczas ewakuacji wojsk pracował jako sanitariusz. W Mińsku trafił do redakcji gazety „Sztandar Komunizmu”. Po roku przeniósł się do Moskwy, tu pracował jako korektor i pracownik działu literackiego gazety „Młot”. Wiosną 1928 r. został skierowany przez partię na Ukrainę. Był redaktorem działu literackiego i tłumaczem w redakcjach „Głosu Młodzieży” i „Sierpa”. Aresztowany 11 grudnia 1937 r., wśród zarzutów przywoływano m.in. jego członkostwo w PPS i domniemaną działalność szpiegowską na rzecz Polski. 25 stycznia 1938 r. otrzymał wyrok śmierci, który wykonano 4 lutego 1938 r. (УЖІ1: 135–135).
Perkowicz Eugeniusz (Piotrowicz)
Ur. w 1875 r. w Kijowie, zm. w 1938 r. Przyszedł na świat w rodzinie zubożałej polskiej szlachty. W 1884 r. rozpoczął naukę w gimnazjum w Białej Cerkwi, którą jednak przerwał po 4 latach. W wieku 17 lat, idąc w ślady dziada, postanowił zostać farmaceutą. Podjął naukę na uniwersytecie w Kijowie, w wieku 21 lat otrzymał tytuł pomocnika aptekarza. W zawodzie przepracował 6 lat, wielokrotnie zmieniając miejsce zatrudnienia i zamieszkania. W 1902 r. podjął decyzję o kapłaństwie, wstąpił do seminarium rzymskokatolickiego w Żytomierzu, a w 1907 r. przyjął święcenia kapłańskie. Jako młody kapłan służył w wielu parafiach na ówczesnej Ukrainie. Według jednego z nauczycieli Perkowicz był obarczony licznymi dziwactwami i miał neurotyczną naturę, uniemożliwiało mu to zagrzanie na dłużej miejsca w jednej parafii. Przenosiny z parafii do parafii były wynikiem decyzji hierarchów Kościoła, którzy mieli z Perkowiczem wiele kłopotów. W 1920 r., po ustaleniu polskich granic na wschodzie, mimo ewakuacji wielu Polaków, w tym kapłanów, z Ukrainy sowieckiej, Perkowicz pozostał w swojej ówczesnej parafii w Tereszkach pod Płoskirowem (jego najbliższa rodzina opuściła Ukrainę). Już na początku l. 20. Perkowicza zaczęły dotykać represje komunistyczne skierowane przeciw polskiemu duchowieństwu. Aby go wesprzeć, władze duchowne w 1922 r. zdecydowały o przeniesieniu Perkowicza do Płoskirowa, gdzie objął funkcję wikariusza. Jednakże na skutek nękań i represji Perkowicz został zmuszony przez władze komunistyczne do wystąpienia ze stanu duchownego. Oficjalnie miało to miejsce 3 stycznia 1927 r. za pośrednictwem łamów ukraińskojęzycznej gazety „Червоний кордон”. Obok – rzekomo własnoręcznie napisanego – aktu porzucenia przez Perkowicza stanu duchownego umieszczono portret byłego już księdza. Tekst pisany był pod dyktando odpowiednich służb, o czym świadczyły charakterystyczne sformułowania. Perkowicz nie tylko zrzekał się stanu duchownego, ale również oficjalnie odrzucał każdą religię jako „przeklęte dziedzictwo poprzednich epok”. Następnie deklaracja Perkowicza ukazała się w polskojęzycznej gazecie „Sierp” z zamysłem dotarcia do szerszego grona docelowych odbiorców. Od wiosny 1927 r. Perkowicz został mianowany współpracownikiem „Sierpa”, w którym miał publikować regularne teksty o charakterze antyklerykalnym i antyreligijnym. Z czasem pisane przez niego artykuły zaczęły trafiać również do polskojęzycznego „Głosu Młodzieży” i ukraińskojęzycznego „Bezbożnika” („Безвірник”), gdzie ukazywały się pod pseudonimami. Ponadto władze obwoziły Perkowicza po miastach i wsiach ukraińskich, gdzie na życzenie służb opowiadał publicznie o swoim porzuceniu wiary i dawał antyreligijne wykłady. Kampania agitacyjna trwała 2 lata. W r. 1927 odbyło się 57 wystąpień z jego udziałem, w r. 1928 – 60. W tym czasie Perkowicz nie miał stałego zatrudnienia, był zdany na łaskę władz. Nieustannie ubiegał się o przyznanie praw obywatelskich (zachowały się liczne pisma w tej sprawie), co miało jednak nastąpić dopiero 5 lat po odejściu ze stanu kapłańskiego. Do tego czasu nie mógł pracować nigdzie poza redakcjami gazet, a jego jedynym źródłem utrzymania były honoraria. W 1931 r. w końcu zezwolono mu na prowadzenie apteki w niewielkiej wsi Myriwka na Kijowszczyźnie. W lipcu 1933 r. został aresztowany pod fałszywymi zarzutami przynależności do Polskiej Organizacji Wojskowej i działalności kontrrewolucyjnej. Po ponad 3 miesiącach przesłuchań wymuszono na nim przyznanie się do winy, za rzekomą działalność szpiegowską na rzecz Polski został skazany początkowo na 5, potem na 3 lata zesłania do Kazachstanu bez prawa powrotu na Ukrainę. Po odbyciu wyroku Perkowicz krótko prowadził aptekę w Szemurszynie (Czuwaszja); jego młodszy brat bezskutecznie próbował zorganizować mu powrót do Polski. W październiku 1937 r. znów został aresztowany pod tymi samymi co poprzednio zarzutami. Przyznał się do wszystkich zarzucanych czynów, został skazany na śmierć. Wyrok wykonano we wrześniu 1938 r. Perkowicz został pośmiertnie zrehabilitowany dopiero w 1989 r. jako ofiara represji politycznych lat 30. (Ковалец 1996; Рубльов, Репринцев 1995: 379–380; PNU2: 97–98).
Podwojski Nikołaj Iljicz – ros. Николай Ильич Подвойский, ukr. Микола Ілліч Подвойський (foto)
Ur. 4 lutego 1880 w Kunaszowce w obwodzie czernihowskim, zm. w 1948 r. w Moskwie. Rosyjski i ukraiński działacz komunistyczny. Był synem ukraińskiego popa-nauczyciela wiejskiego. Uczył się w seminarium duchownym w Czernihowie, został usunięty ze szkoły za działalność rewolucyjną. Kontynuował naukę w Diemidowskim Liceum Prawniczym w Jarosławiu. Od 1901 r. członek Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji. Działał w organizacji studenckiej bolszewików. W czasie rewolucji 1905 r. współorganizował strajki robotników w Iwanowo-Wozniesieńsku i w Jarosławiu. Ranny w czasie starć z policją. W 1906 r. wyemigrował do Niemiec, następnie do Szwajcarii, po roku powrócił do Rosji. Działał w organizacjach partyjnych Petersburga, Kostromy i Baku. Brał udział w podziemnej bolszewickiej działalności wydawniczej (m.in. gazety „Звезда” i „Правда”). Wielokrotnie aresztowany; spędził w więzieniach trzy lata. Wziął udział w rewolucji lutowej 1917 r. Wchodził w skład Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, redagował pisma „Солдатская правда”, „Рабочий и солдат” oraz „Солдат”. Jego nazwiskiem sygnowane są teksty w polskojęzycznej gazecie „Głos Armii Czerwonej”. Brał udział w tworzeniu Czerwonej Gwardii. Po klęsce bolszewików pozostał na czele Organizacji Wojskowej i brał udział w przygotowaniach do kolejnego zbrojnego wystąpienia, które zakończyło się zwycięstwem bolszewików. Był głównym doradcą Lenina w kwestiach wojskowych. Uczestnik rewolucji październikowej 1917 r. Od listopada 1917 r. do marca 1918 r. był komisarzem ludowym do spraw wojskowych, od stycznia 1918 r. kierował Wszechrosyjskim Kolegium do spraw Organizacji i Formowania Armii Radzieckiej. Następnie – w Najwyższej Radzie Wojskowej oraz w Najwyższej Inspekcji Wojskowej (jako przewodniczący). W 1918 r. na froncie południowym rosyjskiej wojny domowej walczył przeciwko wrogim rewolucji komunistycznej Kozakom dońskim, uczestniczył we wdrożeniu przeciwko nim kampanii czerwonego terroru. Od stycznia do września 1919 r. pełnił funkcję komisarza do spraw wojskowych i morskich Ukrainy. Po zakończeniu wojny domowej w Rosji działał w związkach sportowych i w Najwyższej Radzie Kultury Fizycznej. Od 1935 r. na emeryturze. Uniknął represji. Zm. 28 lipca 1948 r. w sanatorium w Moskwie (Подвoйский).
Politur Henryk – ps. Radziejowski, Radzikowski, Radzinowski
Ur. w 1899 r., zm. w 1937 r. Działacz komunistyczny, od 1919 r. na Ukrainie, od tegoż roku członek Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Współorganizator Instytutu Kultury Polskiej w Kijowie. Od 1930 r. kierownik polskiej sekcji Kijowskiego Archiwum Historycznego; od 1931 r. stały pracownik naukowy Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej przy Ukraińskiej Akademii Nauk (IPKP), pracownik polskiej sekcji oświaty Centralnego Biura Oświatowego w Kijowie; od grudnia 1932 r. kierownik katedry Polskiego Instytutu Pedagogicznego; redaktor naczelny „Sierpa” (sierpień 1926 – styczeń 1927), następnie zastępca redaktora (1927–1929). Aresztowany 8 września 1933 r. W 1934 r. oskarżony wraz z grupą polskich działaczy komunistycznych (Skarbek-Szacki, Teodor, Sochacki, Stasiak, Łazowert, Konecki) o rzekome dążenie do włączenia polskiego rejonu narodowościowego do Polski i uczestnictwo w tzw. organizacji Piłsudskiego (w języku propagandy ich działalność określono mianem „skarbkowszczyzna”). Skazany na 8 lat łagrów, 4 października 1937 r. rozstrzelany w Kijowie. Zrehabilitowany w 1957 r. jako ofiara represji stalinowskich (Iwanow 1991: 352; Kupczak 1994: 198, 238–239, 252, 312–313; PNU3: 39; Sierocka 1966: 28; WT1: 137).
Rybnicki Stefan (Antonowicz) – ps. Stefan Wikientijowicz Skrzydlecki
Ur. w 1901 r. we wsi Srocko (Polska), zm. 23 kwietnia 1938 r. w Magadanie. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Ukończył trzy klasy szkoły powszechnej i najął się do pracy u miejscowego chłopa. Pracował do r. 1919, następnie został wcielony do polskiego wojska, gdzie służył jako szeregowy do 1921 r. Później pracował jako górnik w Zagłębiu Dąbrowskim. Tu w 1924 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Kierownictwo KPRP (następnie KPP) skierowało Rybnickiego na półroczny wyjazd do ZSRS na kurs partyjny. Po powrocie do Polski był wielokrotnie aresztowany, w związku z czym w 1929 r. ponownie udał się do ZSRS, gdzie przyjął obywatelstwo sowieckie. W 1930 r. został członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Uczył się na kursach socjalno-ekonomicznych przy Komitecie Centralnym WKP(b), pracował jako zastępca dyrektora kombinatu mięsnego i kierownik polskich kursów w Żytomierzu. Przebywając na Wołyniu, zapoznał się z sytuacją socjalną mniejszości polskiej na tym terenie. Pisywał do gazet. W 1933 r. został zaproszony do współredagowania gazety „Sierp” w Kijowie. Na początku 1935 r., w związku z napiętą atmosferą w redakcjach polskich gazet, w obawie przed bezpodstawnymi aresztowaniami, na własne życzenie opuścił redakcję i zatrudnił się w jednym z zakładów przetwórstwa drewna w Kijowie jako instruktor organizacyjny. Nie udało mu się uniknąć aresztowania – 29 lub 30 sierpnia 1935 r. został zatrzymany, następnie 23 czerwca 1936 r. skazany na 10 lat zesłania i konfiskatę majątku. Zmarł w czasie transportu między kolejnymi miejscami zsyłki w okolicy Magadanu. Zrehabilitowany w 1960 r. jako ofiara represji stalinowskich (УЖІ2 186–187; WT1 151).
Rzepiński Mieczysław (Sylwestrowicz) (w źródłach także jako Rżepiński)
Ur. w 1897 r. w Warszawie, zm. w 1937 r. Urodzony w ubogiej rodzinie robotniczej. Od dzieciństwa ciężko pracował. Jako 17-latek pojechał do Ameryki, gdzie jego ojciec wcześniej udał się za pracą. Tu – znalazłszy zatrudnienie w kopalni, a następnie w fabryce – trafił w wir aktywnego życia politycznego. W 1917 r. przyłączył się do polskiej organizacji socjalistycznej, po roku skierował swoje sympatie ku komunistom. W 1919 r. wstąpił do polskiej sekcji Partii Komunistycznej USA, pracował tam w gazecie „Głos Robotniczy”. Za działalność w partii komunistycznej aresztowany, więziony. W 1920 r., gdy wojska Armii Czerwonej zbliżały się do granic Polski, powrócił do ojczyzny. W Moskwie został wcielony do szeregów Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) i skierowany do pracy propagandowej wśród polskiej mniejszości na Białorusi, a od 1925 r. – na Ukrainie. Po rekomendacji Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy stanął na czele biura polskiego okręgu mikołajewskiego. W latach 1930–1933 przebywał w Berdiańsku, gdzie pełnił funkcję kierownika kołchozu. W 1933 r. wrócił do pracy dziennikarskiej – został powołany na redaktora polskojęzycznej gazety „Sierp”. W 1935 r. gazeta zmieniła nazwę na „Głos Radziecki”, a Rzepiński objął dział kultury. Na początku 1937 r. został wykluczony z partii (za związki z Czesławem Majem), 28 lipca 1937 r. trafił do aresztu jako rzekomy członek Polskiej Organizacji Wojskowej. Rozstrzelany bez sądu 31 sierpnia 1937 r. Zrehabilitowany w 1960 r. jako ofiara represji stalinowskich (УЖІ1: 156–157; Рубльов, Репринцев 1995: 47).
Siedlecki Michajło (Wasilowicz)
Ur. 20 listopada 1904 r. w Korcu (okolice Równego) w rodzinie bednarza, zm. w 1938 r. Ukończył szkołę powszechną i sześć klas gimnazjum polskiego. W 1923 r. nielegalnie przekroczył granicę ukraińską, trafił do szkoły partyjnej w Żytomierzu, którą ukończył w 1925 r. Po kursie pedagogicznym przez 5 lat pracował jako nauczyciel we wsiach w rejonach baranowieckim i nowogród-wołyńskim. Był korespondentem gazet polskich. Jako że dobrze znał język polski, w 1930 r. został wcielony do redakcji „Sierpa” i objął stanowisko instruktora. Po roku został sekretarzem odpowiedzialnym pisma „Głos Młodzieży”. Aresztowany 12 lipca 1935 r. jako rzekomy członek Polskiej Organizacji Wojskowej. W trakcie przesłuchania przyznał się do zarzucanej mu działalności szpiegowskiej. 29 marca 1936 r. skazany na 6 lat więzienia i pozbawienie majątku. 5 kwietnia 1938 r. wyrok zamieniono na karę śmierci, jako fikcyjny powód podano działalność dywersyjną i antypaństwową w miejscu osadzenia. Zginął 22 czerwca 1938 r. (УЖІ)
Skarbek-Szacki Bolesław (w źródłach też jako Szacki-Skarbek) (foto)
Ur. w 1888 r. w Kuźniecku, zm. w 1934 r. Działacz komunistyczny, związany z czasopismami „Głos Komunisty”, „Ku Nowej Szkole”, „Poradnik Oświatowy”, „Sierp”. Był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (1907–1917), następnie członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej na Ukrainie oraz jednym z założycieli Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Działał w Biurze Polskim przy Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy, był przedstawicielem Związku Nauczycielskiego przy polskiej sekcji oświaty Centralnego Biura Oświatowego w Kijowie. Od 1922 r. pełnił funkcję pełnomocnika do spraw wspierania Komunistycznej Partii Polski na Ukrainie. W latach 1921–1922 był sekretarzem Biura Polskiego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy i kierownikiem oddziału agitacji i propagandy Czernichowskiego Komitetu Obwodowego KP(b)U. Od 1931 r. piastował stanowisko dyrektora Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej przy Ukraińskiej Akademii Nauk. W 1933 r. został aresztowany w związku z dawną przynależnością do Polskiej Organizacji Wojskowej pod zarzutem rzekomego szpiegostwa na rzecz Polski, w 1934 r. oskarżony wraz z grupą polskich działaczy komunistycznych (Politur, Teodor, Sochacki, Stasiak, Łazowert, Konecki) o dążenie do włączenia polskiego rejonu narodowościowego do Polski i uczestnictwo w tzw. organizacji Piłsudskiego (w języku propagandy ich działalność określono mianem „skarbkowszczyzna”). Skazano go początkowo na 10 lat łagrów, wyrok zmieniono potem na karę śmierci i wykonano 9 marca 1934 r. Zrehabilitowany w 1958 r. jako ofiara represji stalinowskich (Iwanow 1991: 168, 198; Kupczak 1994: 105, 198, 238–39).
Sobczak Jan (Stanisławowicz)
Ur. 1910 r. w Warszawie w rodzinie robotniczej. W wieku 5 lat, podczas I wojny światowej, trafił do domu dziecka w Żytomierzu, następnie błąkał się wraz z innymi wygnańcami po ogarniętej wojną i rewolucją Rosji. Został przygarnięty przez polskiego chłopa, u którego zajmował się pasaniem świń, zaś wieczorami pobierał naukę w szkole powszechnej. Po ukończeniu 7 klas zdał do technikum polskiego, gdzie w 1931 r. zdobył zawód zootechnika. Po służbie w Armii Czerwonej wstąpił w szeregi partii komunistycznej i został sekretarzem lokalnej komórki partyjnej. W 1933 r. delegowany do pracy redakcyjnej w polskiej gazecie „Bądź Gotów!” – został mianowany zastępcą redaktora. Po roku przeniesiony do pracy redakcyjnej w gazecie „Głos Młodzieży”, gdzie powierzono mu dział poświęcony młodzieży wiejskiej. W związku z brakiem doświadczenia w pracy dziennikarskiej i brakiem umiejętności często przechodził z jednej redakcji do kolejnej. Aresztowany 27 sierpnia 1935 r. pod fałszywym zarzutem przynależności do Polskiej Organizacji Wojskowej. 29 maja 1936 r. skazano go na 5 lat zesłania. Dalsze losy pozostają nieznane (УЖІ3: 279–280).
Sochacki Stefan (Wacławowicz)
Ur. w 1891 r. w Nieżynie (obwód czernihowski), zm. w 1937 r. Od 1931 r. bliski współpracownik Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej przy Ukraińskiej Akademii Nauk, w l. 1930–1933 dyrektor Polskiego Instytutu Wychowania Społecznego w Kijowie, w pierwszej połowie l. 30. dyrektor Instytutu Zbożowego w Samarze. W 1931 r. piastował stanowisko redaktora odpowiedzialnego „Poradnika Oświatowego”, w 1934 r. oskarżony wraz z grupą polskich działaczy komunistycznych (Skarbek-Szacki, Politur, Teodor, Stasiak, Łazowert, Konecki) o rzekome dążenie do włączenia polskiego rejonu narodowościowego do Polski i uczestnictwo w tzw. organizacji Piłsudskiego (w języku propagandy ich działalność określono mianem „skarbkowszczyzna”), rozstrzelany w 1937 r. (Iwanow 1991: 352; Kupczak 1994: 236–239, 254, 312–313; WT1: 389, Справа ПОВ: 201 i nast.; www.sakharov-center.ru).
Sowińska
Członkini Centralnego Biura Polskiego Ukrainy w okresie 1921–1930 (również jako kierowniczka oświaty), autorka Czytanek »Nasza szkoła« dla klasy III, wchodziła w skład kolegium redakcyjnego „Poradnika Oświatowego” (Kupczak 1994: 105, 198, 230, 254).
Srzedziński Antoni (w źródłach także jako: Srzedzijski, Śrzedziński) (foto)
Od 1920 r. kierownik Sekcji Polskiej Ludowego Komisariatu Oświaty w Moskwie, wchodził w skład kolegium redakcyjnego „Poradnika Oświatowego”, „Bądź Gotów!”, „Do Światła”, „Ku Nowej Szkole”; członek zespołu redakcyjnego „Kultury Mas” w Moskwie (Kupczak 1994: 196, 254; Sierocka 1968: 53; Daszkiewicz 1966: 115).
Śliwiński Kazimierz (Antonowicz)
Ur. w 1903 r. w miejscowości Mielnikowce w rejonie sitkowieckim, w obwodzie winnickim, zm. w 1938 r. Ok. 1927 r. publikował utwory literackie w „Stronniczce Literackiej” przy kijowskim „Głosie Młodzieży”; w był współautorem wydanego w 1927 r. zbiorowego tomiku poezji Skry, autor Dumy o Jerzym Haszce (Kijów 1935), współpracował z pismem „Bądź Gotów!”, w 1933 r. pełnił funkcję redaktora naczelnego. Aresztowany w 1935 r. pod zarzutem rzekomej działalności szpiegowskiej w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej. Rozstrzelany w 1938 r. w okolicach Magadanu. Zrehabilitowany w 1955 r. jako ofiara reżimu stalinowskiego (Kupczak 1994: 258–259; Sierocka 1968: 18, 19; Справа ПОВ: 176; https://nekropole.info/ru).
Teodor Jan
Członek Centralnego Biura Polskiego Ukrainy w okresie 1921–1930, pracownik polskiej sekcji oświatowej Centralnego Biura Oświatowego w Charkowie, w 1925 r. członek Polskiego Biura przy KC KP(b)U w Kijowie, brał udział w redagowaniu gazet „Bądź Gotów!”, „Ku Nowej Szkole”, „Sierp”. W 1929 r. zastępca Polbiura Ukrainy, w 1934 r. oskarżony wraz z grupą polskich działaczy komunistycznych (Skarbek, Politur, Sochacki, Stasiak, Łazowert, Konecki) o dążenie do włączenia polskiego rejonu narodowościowego do Polski i uczestnictwo w tzw. organizacji Piłsudskiego (w języku propagandy ich działalność określono mianem „skarbkowszczyzna”) (Iwanow 1991: 168; Kupczak 1994: 105, 198, 248, 252, 276, 312–313).
Teodor Józef (Borysowicz)
Ur. w 1900 r. w Warszawie, zm. w 1937 r. w Kijowie. Z wykształcenia dziennikarz. W l. 1921–1923 sekretarz ukraińsko-rosyjskiej delegacji w Komisji Mieszanej Polsko-Rosyjsko-Ukraińskiej do spraw Repatriacji. W 1923 r. wstąpił do Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Od 1924 do 1925 r. pełnił funkcję kierownika Centralnego Biura Polskiego Ludowego Komisariatu Oświaty Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Od 1926 do 1929 r. był instruktorem, zastępcą kierownika Biura Polskiego Wydziału Agitacji i Propagandy przy Komitecie Centralnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Od maja 1930 do maja 1933 r. pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego gazety „Sierp”. Od maja do listopada 1933 r. instruktor kultpropu (wydział kultury i propagandy) przy Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Od listopada 1933 r. do stycznia 1934 r. redaktor naczelny centralnego wydawnictwa literatury dla dzieci w Charkowie. W 1934 r. wykluczony z Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Aresztowany 2 kwietnia 1934 r., skazany na 5 lat pozbawiania wolności za rzekomą działalność szpiegowską na rzecz Polski, w marcu 1936 r. karę zamieniono na zesłanie do Kazachstanu, następnie wyrok zmieniono na karę śmierci. Rozstrzelany 4 października 1937 r. Zrehabilitowany w 1958 r. jako ofiara systemu stalinowskiego (WT1: 137; Справа ПОВ: 23).
Tom Jan (Władysławowicz) – ps. Jan Sosnowicz, Janusz, Janek, Lasocki, Zbyszek, Jańsek
Ur. w kwietniu 1902 r. w Warszawie (bądź w Zurychu), zm. w 1938 r. Rodzice byli nauczycielami w gimnazjum. Edukację podstawową zdobywał w domu. Jako gimnazjalista w 1918 r. wstąpił do ruchu młodzieżowego przy partii komunistycznej w Warszawie. W r. 1919 stał się członkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Planował zdobyć wyższe wykształcenie na wydziale prawa i ekonomii na uniwersytecie w Warszawie, jednak po półtora roku od podjęcia nauki został aresztowany za działalność polityczną i musiał przerwać studia. Od 1922 r. prowadził pracę partyjną. Wielokrotnie aresztowany i sądzony. Mniej więcej w tym samym czasie rozpoczął pracę dziennikarską i redakcyjną, m.in. w Krakowie. We wrześniu 1926 r. przeniósł się do ZSRS, został przyjęty do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). W Moskwie ukończył „Leninówkę” (Międzynarodową Szkołę Leninowską) i podjął pracę partyjną w Komunistycznej Międzynarodówce Młodzieży (KIM). Jesienią 1928 r. wrócił do Polski, nielegalnie pracował w różnych miastach, jako przedstawiciel KIM jeździł również do Niemiec, Belgii, na Górny Śląsk. W kwietniu 1933 r. znów w ZSRS. Podjął pracę w oddziale moskiewskiej „Prawdy”, gdzie przewodniczy sekcji polskiej. Następnie, jako doświadczony dziennikarz i redaktor, został skierowany do Kijowa, by objąć redakcję polskojęzycznej gazety „Sierp”. W 1935 r. aresztowany, oskarżony o rzekomą przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej i działalność szpiegowską. 23 czerwca 1936 r. skazany na 5 lat zesłania, wyrok odbywał w Magadanie. 11 maja 1938 r. wyrok zmieniono na karę śmierci i niezwłocznie wykonano. Zrehabilitowany w 1956 r. jako ofiara represji stalinowskich (УЖІ2: 227–228).
Tutakowski Zygmunt (Władysławowicz) (w źródłach także jako Tutakiwski)
Ur. 12 grudnia 1909 r. w Kijowie w rodzinie kelnera, po śmierci ojca wychowywał się w domu dziecka. W 1926 r. ukończył siedmioletnią szkołę powszechną i rozpoczął studia na wieczorowej uczelni komunistycznej. Równocześnie podjął pracę w redakcji gazety „Głos Młodzieży”. W 1929 r. został skierowany do pracy z mniejszością polską w rejonie płoskirowskim. Zajmował się tam działalnością propagandową, pełnił obowiązki sekretarza rejkomu komsomołu w Płoskirowie. W 1930 r. postawiono przed nim zadanie zorganizowania w Płoskirowie polskojęzycznej gazety „Kolektywista Pogranicza” – zajął w niej stanowisko sekretarza odpowiedzialnego, zastępcy i pełniącego obowiązki redaktora prowadzącego. Wieczorami kontynuował naukę – ukończył uniwersytet komunistyczny (WUZ) i planował pracę nad doktoratem. W Płoskirowie pracował 4 lata, następnie został wezwany przez Komitet Centralny partii do Kijowa, gdzie kierował działami kultury, nauki, przemysłu i transportu w republikańskiej gazecie „Sierp” (następnie od 1935 r. – „Głos Radziecki”). Równolegle pracował nad doktoratem w Kijowskim Instytucie Naukowo-Badawczym Polskiej Kultury Proletariackiej i prowadził wykłady z teorii marksizmu-leninizmu na wyższych uczelniach. Znając realia życia polskiej mniejszości narodowej, w oficjalnym liście do moskiewskiej „Trybuny Radzieckiej” wystąpił przeciw szowinizmowi, przymusowej kolektywizacji, ignorowaniu języka polskiego i polskiej prasy. List ten wpłynął bezpośrednio na jego losy. 27 sierpnia 1935 r. został aresztowany i oskarżony m.in. o rzekomą przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej i działalność szpiegowską na rzecz Polski. 27 maja 1936 r. skazany na 10 lat zsyłki na Kołymę, gdzie pracował jako drwal, kopacz, grabarz. 14 listopada 1937 r. wyrok zweryfikowano i za działalność kontrrewolucyjną wśród więźniów zamieniono na karę śmierci. Zginął 27 grudnia 1937 r. Zrehabilitowany w 1989 r. jako ofiara systemu komunistycznego (УЖІ2: 228–229; Справа ПОВ: 349; https://nekropole.info/ru).
Walczak Wacław (Antonowicz)
Ur. w 1905 r. w Petersburgu w polskiej rodzinie robotniczej, która przybyła tu z Warszawy w 1900 r. w poszukiwaniu pracy, zm. w 1988 r. w Połtawie. Jako dziecko pobierał naukę w szkole przykościelnej, po śmierci matki w 1918 r. wraz z rodzeństwem oddany przez ojca do domu dziecka, gdzie przebywał do r. 1923. Następnie rozpoczął samodzielne życie – pracował jako tkacz w jednej z petersburskich fabryk. W 1927 r. wstąpił w szeregi Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) i został wybrany na sekretarza organizacji komsomolskiej. W lutym 1929 r. skierowany do Płoskirowa do pracy z młodzieżą polską. W 1931 r. został sekretarzem wołyńskiego komitetu rejonowego komsomołu. Jak sam wspominał: „Це були цікаві, кипучі роки в моєму житті. – Весь час в роз'їздах, серед молоді, яка горіла бажанням перебудувати світ, вчилась сама і навчала інших” („To były ciekawe, dynamiczne lata mojego życia. Cały czas w rozjazdach, wśród młodzieży, chętnej do odbudowy świata, uczenia się i nauczania innych”). W 1932 r. został przerzucony do Charkowa, gdzie jako doświadczony działacz komsomolski objął posadę redaktora odpowiedzialnego „Głosu Młodzieży”, mimo – z czego mocno zdawał sobie sprawę – braku doświadczenia i odpowiedniej edukacji. W czerwcu 1933 r. wraz z redakcją przeniesiony do Kijowa. Tu równocześnie objął funkcję redaktora odpowiedzialnego „Bądź Gotów!”. Jak wspomina, szczerze lubił swoją pracę – często podróżował służbowo po Marchlewszczyźnie, gdzie spotykał się z Polakami. Po Wielkim Głodzie w 1933 r. na redakcję padł cień niechybnych represji, które obejmowały coraz szersze kręgi działaczy polskiego pochodzenia. W jednym ze styczniowych numerów z r. 1935 w gazecie ukazał się apel delegatów XIII Wszechukraińskiego Zjazdu Rad do towarzysza Stalina – w polskim przekładzie wkradł się błąd w druku. Mimo że cały nakład został w porę zatrzymany, jako winnego wskazano redaktora Walczaka, wykluczono go z partii i aresztowano. Uznano go za wroga klasowego, fałszywie oskarżono o działalność kontrrewolucyjną i członkostwo w Polskiej Organizacji Wojskowej. Brutalnie przesłuchiwany, torturowany, nie przyznał się do zarzucanych czynów. Mimo to 2 sierpnia 1935 r. skazano go na 5 lat zesłania do Workuty, gdzie przebywał w obozie pracy. Zwolniony 8 lutego 1940 r. Zamieszkał w Połtawie. Ożenił się. Po wybuchu wojny wcielony do wojska, walczył na froncie, był ranny. Po wyzwoleniu pracował w lokalnej fabryce. Od 1970 r. na emeryturze, u schyłku życia mieszkał w fatalnych warunkach i zapomnieniu. Zrehabilitowany jako ofiara systemu stalinowskiego dopiero w 1990 r., dwa lata po śmierci (УЖІ2: 51–52; http://www.repres.poltava.ws).
Wiemuth-Grzelak Jan (foto)
Ur. w 1880 lub 1881 r. w Warszawie, zm. w 1920 r. we wsi Panczewe. Z zawodu ślusarz. Działacz polskiego ruchu robotniczego, członek PPS, następnie SDKPiL, w latach 1913–1917 przebywał na zesłaniu na Syberii, w 1917 r. trafił do Odessy, gdzie kierował miejscową komórką SDKPiL. Potem pracował w polskiej grupie Kolegium Cudzoziemskiego, konspiracyjnej organizacji mającej na celu szerzenie propagandy bolszewickiej wśród żołnierzy międzynarodowej grupy interwencyjnej stacjonującej w Odessie. Od kwietnia 1919 r. szef odeskiego oddziału Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, członek odeskiego komitetu Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Redagował czasopismo „Komuna” (http://leksika.com.ua).
Wiszniewski Edward (Stanisławowicz)
Ur. w 1909 r. w Wójtowcach (rej. chmielnicki). Ukończył 7 klas szkoły powszechnej, następnie pracował jako ślusarz w zakładach cukrowniczych w Żdanowcu. Od 1927 r. związany z lokalnymi strukturami partyjnymi, delegowany jako specjalista do spraw cukrownictwa do pracy partyjnej w okolice Winnickiego. W 1936 r., po licznych aresztowaniach redaktorów gazet polskich, Komitet Centralny Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy uzupełniał szeregi redakcji zaufanymi reprezentantami struktur partyjnych władającymi językiem polskim. W ten sposób Wiszniewski został zastępcą redaktora gazety „Głos Radziecki”. Sam jednak został aresztowany 11 kwietnia 1938 r. Jako oficjalny powód aresztowania podano fakt, iż ojciec redaktora był niegdyś oficerem w armii carskiej, służył w siłach „białych” i był czynnym polskim nacjonalistą, zaś ciotka Wiszniewskiego została w 1937 r. oskarżona o działalność antypaństwową. Według pracowników bezpieki potomek takiej rodziny także musiał prowadzić działalność antypaństwową, wykorzystując do swych celów prasę sowiecką. Do zarzutów dodano rzekomą przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej, do czego Wiszniewski oficjalnie przyznał się na przesłuchaniu. 19 marca 1939 r. został uznany winnym działalności antypaństwowej i szpiegowskiej i skazany na 10 lat zesłania. W 1940 r., w powtórnym procesie, karę zmniejszono do lat 8. Dalsze losy Wiszniewskiego pozostają nieznane (УЖІ1: 33–34).
Wiszniewski Konstanty Teofil
Ur. w 1893 r. Urodzony w Polsce, pochodził z rodziny szlacheckiej. Był członkiem PPS od 1909 r. i członkiem KP(b)U od 1919 r. Wieloletni redaktor tygodnika „Sierp”, później zastępca dyrektora Wyższej Szkoły Rolniczej w Smoleńsku. Aresztowany i 21 maja 1934 r. skazany na 10 lat więzienia, wyrok zmieniono na karę śmierci i natychmiast wykonano 17 września 1937 r. w Kijowie. Zrehabilitowany w 1956 r. jako ofiara represji stalinowskich (PS 2008: 211; Koskowski 1977; Polacy: 65; Справа ПОВ: 376; www.sakharov-center.ru).
Wojsławska Teofilia
(z domu Horowitz)
Ur. w 1901 r. w Warszawie w rodzinie zamożnych ortodoksyjnych Żydów. Ukończyła gimnazjum polskie. Związała się z grupą działających w Warszawie młodych socjalistów. W 1923 r. uciekła z Polski do ZSRS. Podjęła pracę w domu dziecka w Humaniu. Równocześnie w l. 1924–1926 uczyła się w Polskim Technikum Pedagogicznym w Kijowie, a po jego ukończeniu pracowała jako nauczycielka we wsi Pohorełoje (Berdyczowskie). W 1927 r. wzięła ślub z Karolem Wojsławskim i wspólnie osiedli w Macharyńcach (Winnickie). Pod koniec lat 20. pracowała jako nauczycielka w Berdyczowie. Od 1931 r. w Charkowie, od 1934 r. – w Kijowie, gdzie wykładała w Polskim Instytucie Kultury Proletariackiej oraz pracowała nad podręcznikami dla uczniów najmłodszych klas polskich szkół. Do 1935 r. ukazało się 5 podręczników, które współtworzyła: Podręcznik z języka polskiego dla siedmioletniej szkoły politechnicznej, Charków – Kijów 1932, Gramatyka i ortografja. Podręcznik dla siedmioletniej szkoły politechnicznej, Charków – Kijów 1932, Gramatyka. Podręcznik dla klasy III i IV szkoły początkowej, Kijów – Charków 1935, Czytanka literacka oraz Czytanka literacka dla szkół dla dorosłych (miejsce i lata wydania dwóch ostatnich nieznane). W 1935 r., po zamknięciu Polskiego Instytutu Pedagogicznego w Kijowie, znalazła pracę w bibliotece Akademii Nauk w Kijowie. Aresztowana w 1937 r. pod fałszywym zarzutem szpiegostwa, skazana na zesłanie, gdzie zmarła w wyniku choroby 14 marca 1938 r. Zrehabilitowana w 1957 r. jako ofiara czystek stalinowskich (Войславский 2002).
Wojsławski Karol
Ur. w 1899 r. w Grajewie, zm. w 1934 r. Na początku l. 20. znalazł się w Warszawie. W 1923 r. wyjechał do ZSRS. Tuż po przyjeździe objął posadę nauczyciela w wiejskiej szkole w Listopadówce (Winnickie), od 1927 r. – w szkole rolniczej w Macharyńcach (Winnickie). Następnie został dyrektorem szkoły w Berdyczowie. W 1925 r. wymieniany jako jeden ze stałych korespondentów tygodnika „Sierp”. Wiosną 1931 r. przeniósł się do Charkowa, gdzie został mianowany dyrektorem polskiej sekcji w dziale wydawnictw mniejszościowych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Госнацмениздат). W 1933 r. objął funkcję zastępcy redaktora, a następnie redaktora naczelnego polskiej gazety „Sierp”. Na przełomie 1933 i 1934 r. przeniósł się do Kijowa, gdzie kontynuował dotychczasową działalność wydawniczą. W 1934 r. zmarł na skutek ciężkiej choroby (Войславский 2002).
Wojtyga Jan (foto)
Ur. w 1894 r. w Krakowie, zm. w 1937 r., komunistyczne biografie podkreślają jego inteligenckie pochodzenie. Odebrał wykształcenie średnie. Był członkiem Polskiej Drużyny Strzeleckiej, w 1913 r. aresztowany, w kilku więzieniach przebywał aż do 1916 r. Po rewolucji lutowej 1917 r. znalazł się w Moskwie, pracował w redakcji „Echa Polskiego”. Członek PPS – Frakcji Rewolucyjnej. Członek Czerwonego Pułku Rewolucyjnej Warszawy (był to popierający rewolucję bolszewicką pułk piechoty polskiej sformowany wiosną 1918 r. w Rosji). W 1918 r. pełnił funkcję zastępcy kierownika Wydziału Prawno-Politycznego Komisariatu Polskiego w Moskwie. W l. 1918–1919 był słuchaczem tzw. Pierwszych Moskiewskich Kursów Czerwonych Dowódców. Od 1918 r. był członkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), a od 1919 r. – moskiewskiej grupy Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Dowódca plutonu artylerii w marcu 1919 r., komisarz 2. Baterii 2. Dywizjonu Artylerii Lekkiej Zachodniej Dywizji Strzelców od sierpnia do grudnia 1919 r. Pełnił funkcję kierownika sekcji polskiej Wydziału Redakcyjno-Wydawniczego Biura Zakordonowego Rady Wojskowo-Rewolucyjnej 12. Armii – od stycznia do lipca 1920 r. Następnie był referentem Biura Polskiego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy do spraw jeńców wojennych, redaktorem polskojęzycznej gazety „Biuletyn »Głosu Komunisty«”, członkiem redakcji „Głosu Komunisty”. Wymieniany także wśród redaktorów gazet „Żołnierz Polski”, „Przegląd Komunistyczny”. Członek kolegium wydawnictwa Wydziału Polskiego Zarządu Politycznego Frontu Południowo-Zachodniego. Piastował stanowisko kierownika Wydziału Wydawniczego Biura Polskiego Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), pełnił funkcję sekretarza redakcji „Trybuny Komunistycznej” w l. 1921–1923 i równocześnie sekretarza delegacji sowieckiej w rosyjsko-ukraińsko-polskiej komisji mieszanej do spraw repatriacji. Studiował w Instytucie Dziennikarstwa. Wrócił do Polski. Od 1924 r. pod ps. „Mieczysław Przetorski” był działaczem Komitetu Okręgowego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski Górnego Śląska. Został aresztowany w czerwcu 1924 r. w Katowicach, skazany na 2 lata więzienia. Po odbyciu kary wyjechał do ZSRS. Był funkcjonariuszem GPU (Государственное Политическое Управление, policja polityczna w Rosji sowieckiej) i Komisariatu Ludowego Spraw Wewnętrznych ZSRS w Moskwie, Kijowie i Charkowie w l. 1926–1937. Aresztowany 14 maja 1937 r., rozstrzelany 21 sierpnia 1937 r. Zrehabilitowany w 1956 r. jako ofiara represji stalinowskich (PS 2008: 211; Koskowski 1977; Polacy: 65; Справа ПОВ: 376; www.sakharov-center.ru).
Zadrużny Jerzy (Edwardowicz) – ps. Stanisław Fidyk, Jerzy, Cyprian
Ur. 11 stycznia 1904 r., w Pabianicach, w rodzinie robotniczej. Jako dziecko rozpoczął pracę w zakładach tekstylnych. Jeszcze jako nastolatek wstąpił do Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej, z którego jednak został rychło usunięty. W 1922 r. wstąpił do pabianickiego oddziału Związku Młodzieży Komunistycznej. 1 maja 1923 r. aresztowany w trakcie demonstracji i skazany na 2 lata więzienia. Po wyroku bezrobotny, ukrywał się w okolicach Łodzi. Jesienią 1925 r. skierowany przez KPP do Moskwy, do szkoły dla aktywu, tzw. „leninówki” (Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej). Od końca 1926 r., do lata 1929 r. jako funkcjonariusz ZMK i KPP działał w różnych okręgach Polski. Redagował lokalne wydawnictwa komunistyczne. Od 1929 r. ponownie w Moskwie jako emigrant polityczny. Student Wszechzwiązkowego Komunistycznego Instytutu Dziennikarstwa, następnie Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszości Narodowych Zachodu im. Juliana Marchlewskiego (KUMNZ). Nie przerywając studiów, pracował w Moskwie w redakcji „Trybuny Radzieckiej”, od lata 1930 r. tymczasowo przemieszkiwał w moskiewskim mieszkaniu Brunona Jasieńskiego. Wg Olgi Zadrużnej (żony): „Niekiedy Bruno Jasieński wpadał do domu i siadał wprost do maszyny. Gdy przerywał pracę, opowiadał o »terenie«, dodawał odwagi »pisarskiej« Stachowi”. W latach 1933–1935 w Kijowie w redakcji „Sierpa”, gdzie był odpowiedzialny m.in. za dział przeglądu prasy. Zadrużna: „Nie posiadał łatwości pisania. Często w nocy przesiadywał nad materiałem redakcyjnym. Uporczywie pracował nad sobą”. Aresztowany 12 lipca 1935 r. pod zarzutem rzekomych związków z Polską Organizacją Wojskową, w maju 1936 r. skazany na 10 lat pozbawienia wolności, następnie jednak rozstrzelany 21 maja 1938 r. Zrehabilitowany w 1956 r. jako ofiara systemu stalinowskiego (WT1: 145; УЖІ2: 75–76; Справа ПОВ: 341), Zadrużna).
Zajączkowski A.
Redaktor „Młodocianego Szturmowca” w l. 1931–1932; sekretarz redakcji „Sierpa” w Charkowie (Kupczak 1994: 253; Daszkiewicz 1966; Справа ПОВ: 118).
Żaczek Jan (Pawłowicz)
Ur. w 1910 r. w Teofipolu (obw. winnicki), data śmierci nieznana. Urodzony w rodzinie sadownika. Ukończył siedmioletnią szkołę powszechną w Starokonstantynowie, następnie przez cztery lata uczył się w technikum pedagogicznym w Kijowie. Pracował jako nauczyciel we wsiach Marchlewszczyzny, gdzie uczył historii, później jako instruktor w oddziale oświaty, przewodniczył sekcji kulturalno-propagandowej w rejonowym komitecie komsomołu. Na początku 1934 r. objął dział pionierski w kijowskiej gazecie „Bądź Gotów!”. W tym samym czasie jego starszy brat został skazany na 10 lat zesłania za rzekomą przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej. Żaczek pisał listy w obronie brata do prokuratora generalnego ZSRS, za co został wykluczony z komsomołu i wyrzucony z pracy w gazecie. Od maja 1935 r. pracował jako robotnik w zakładach produkujących wyroby gumowe w Kijowie. 30 sierpnia 1935 r. został aresztowany pod pretekstem przynależności do Polskiej Organizacji Wojskowej i działalności szpiegowskiej na rzecz Polski. 29 maja 1936 r. skazany na 3 lata zesłania, jednak 1938 r. wyrok zmieniono na 10 lat zesłania, a w 1950 r. przedłużono termin zakazu powrotu na Ukrainę. Zrehabilitowany w 1955 r. jako ofiara stalinizmu, wrócił na Ukrainę, zamieszkał w Starokonstantynowie (obw. chmielnicki). Dalsze losy nieznane (УЖІ2: 74–75; Справа ПОВ: 342 i in.).